“Η έλευση του Μετανθρώπου”

•

Ο φιλόσοφος Ζορζ Κλεμανσό έλεγε, ότι:

“Η ζωή ενός ανθρώπου είναι ενδιαφέρουσα κυρίως, όταν έχει αποτύχει... Γιατί αυτό σημαίνει, ότι προσπάθησε να ξεπεράσει τον εαυτό του”

Ζορζ Κλεμανσό (1841-1929)

Σήμερα όμως οι αιώνιοι νόμοι της φυσικής δεν μπορούν να εξηγήσουν τη δικτυωμένη πραγματικότητα της τρίτης χιλιετίας. Οι ιδεολογίες είναι ανίκανες πια να βοηθήσουν τον Homo Cyber να αποκτήσει συνείδηση του νέου του εαυτού και πως έχει ξεπεράσει πια τον παλαιό. Η ιδιοκτησία δεν αρκεί ως κινητήρια δύναμη σ’ έναν κόσμο που βασίζεται όλο και περισσότερο στο Διαδίκτυο. Σήμερα η παγκοσμιοποίηση είναι η πιο υπερτιμημένη και συνάμα παρεξηγημένη έννοια του νέου αιώνα. Η προοπτική της έχει προκαλέσει την οργή και συνάμα την ευφορία σ’ έναν κόσμο που καθορίζεται από τις παραδόσεις του και δρομολογείται από τα επιτεύγματά του. Τώρα που η οικονομία, η επικοινωνία, ο πολιτισμός εισέρχονται σε μια μετατεχνολογική φάση εξέλιξης, νέες τάσεις, ανησυχίες, ελπίδες αναδύονται μέσα από τον ωκεανό της πλανητικής κοινωνίας. Η νέα Βαβέλ είναι ο καρπός της τεχνολογίας και ο νέος άνθρωπος επιχειρεί να εξοικειωθεί με τις μεταμορφωμένες αξίες, που απειλούν την παράδοση και προεξοφλούν την καινοτομία. Ο 21ος αιώνας θα σημαδευτεί από την έλευση μιας νέας εποχής, μιας νέας κοσμοαντίληψης και ενός νέου τύπου ανθρώπου, που ήδη έχει καταφθάσει.

Πραγματικά ένα νέο ανθρώπινο αρχέτυπο ανοίγει τα φτερά του. Οι νέοι άνδρες και οι νέες γυναίκες του 21ου αιώνα ανήκουν ήδη σε διαφορετικό είδος από τους αστούς γονείς και παππούδες τους της βιομηχανικής εποχής. Ο νέος άνθρωπος περνά με άνεση ένα μέρος της ζωής του σε εικονικούς κόσμους στον κυβερνοχώρο, έχει συνηθίσει την οικονομία των δικτύων, τον ενδιαφέρει λιγότερο να συσσωρεύει πράγματα και περισσότερο να αποκτήσει συναρπαστικές και ψυχαγωγικές εμπειρίες, έχει την ικανότητα να αλληλεπιδρά σε παράλληλους κόσμους ταυτοχρόνως και τη δυνατότητα να αλλάζει γρήγορα ρόλους και να τους προσαρμόζει σε όποια νέα πραγματικότητα αντιμετωπίσει-προσομοιωμένη ή πραγματική.
 

O ψυχολόγος Ρόμπερτ Τζ. Λίφτον ονομάζει τη νέα γενιά “πρωτεϊκά ανθρώπινα όντα”. Τα “όντα” αυτά έχουν μεγαλώσει με υπηρεσίες κοινής ωφελείας. Η περίθαλψή τους εξαρτάται από Οργανισμούς Υγείας. Επίσης μισθώνουν τα αυτοκίνητά τους, αγοράζουν προϊόντα online, αποκτούν δωρεάν το λογισμικό των υπολογιστών τους, αλλά είναι πρόθυμοι να πληρώσουν για υπηρεσίες και βελτιώσεις. Ζουν σ’ έναν κόσμο επτά δευτερολέπτων, έχουν συνηθίσει στη γρήγορη πρόσβαση και στη γρήγορη ανάκτηση της πληροφορίας, η συγκέντρωση της προσοχής τους διαρκεί ελάχιστα, είναι λιγότερο στοχαστικοί και πιο αυθόρμητοι. Βλέπουν τον εαυτό τους περισσότερο σαν πρωταγωνιστή παρά σαν εργάτη και θέλουν οι άλλοι να τους θεωρούν μάλλον δημιουργικούς παρά φιλόπονους. Έχουν μεγαλώσει σ’ έναν κόσμο εργασίας της τελευταίας στιγμής και έχουν συνηθίσει να ζουν με προσωρινή απασχόληση. Η αλήθεια είναι ότι, η ίδια τους η ζωή είναι περισσότερο προσωρινή και κινητική και λιγότερο σταθερή από τη ζωή των γονιών τους. Πιστεύουν περισσότερο σε θεραπευτικά παρά σε ιδεολογικά μοντέλα και σκέφτονται περισσότερο με εικόνες παρά με λέξεις. Ενώ είναι λιγότερο ικανοί να συντάξουν μια γραπτή πρόταση, είναι περισσότερο ικανοί να επεξεργαστούν ηλεκτρονικά δεδομένα. Επίσης είναι λιγότερο αναλυτικοί και περισσότερο συναισθηματικοί. Πιστεύουν ότι η Disney World και το Club Med είναι η αληθινή ζωή, ότι το εμπορικό κέντρο είναι η δημόσια πλατεία και εξισώνουν την κυριαρχία του καταναλωτή με τη δημοκρατία. Περνούν πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα με φανταστικούς χαρακτήρες στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο και στον κυβερνοχώρο όσο με τους άλλους ανθρώπους στον πραγματικό χώρο και ενσωματώνουν τους φανταστικούς χαρακτήρες και τις εμπειρίες τους στις κοινωνικές συζητήσεις, μετατρέποντάς τα σε τμήματα της προσωπικής τους ιστορίας. Ο κόσμος τους είναι λιγότερο περιορισμένος και περισσότερο ρευστός. Μεγάλωσαν με υπερκείμενα, με διαδικτυακές συνδέσεις και αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα με έναν τρόπο που είναι περισσότερο συστημικός και συμμετοχικός παρά γραμμικός και αντικειμενικός. Μπορούν να στέλνουν γράμματα με το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο σε εικονικές διευθύνσεις, χωρίς να χρειαστεί ποτέ να και χωρίς βέβαια να ενδιαφέρονται καν να μάθουν για τις γεωγραφικές διευθύνσεις των παραληπτών. Αντικρίζουν τον κόσμο σαν μια σκηνή τηλεταινίας και τη ζωή τους σαν σειρά παραστάσεων. Αναπλάθουν διαρκώς τον εαυτό τους καθώς δοκιμάζουν νέους τρόπους ζωής σε κάθε νέο στάδιο της ζωής τους. Αυτοί οι πρωτεϊκοί άνδρες και γυναίκες ενδιαφέρονται λιγότερο για την ιστορία, αλλά έχουν εμμονή με το στιλ και τη μόδα. Τους αρέσει να πειραματίζονται και υποδέχονται ευχάριστα τους νεωτερισμούς. Έθιμα, συνθήκες και παραδόσεις είναι σχεδόν ανύπαρκτα στο περιβάλλον τους, που κινείται με γρήγορους ρυθμούς και αλλάζει συνεχώς.
 

Photo illustration by Xela Quintana

Αυτοί οι νέοι άνθρωποι αρχίζουν μόλις τώρα να εγκαταλείπουν την ιδιοκτησία. Ο κόσμος τους βασίζεται όλο και πιο πολύ στο υπερ-πραγματικό γεγονός και στη στιγμιαία εμπειρία – είναι ένας κόσμος δικτύων, πυλών και συνδέσεων. Σε αυτό μάλλον οφείλεται και η προτίμησή τους σε ότι παράξενο, φαντασιακό, πρωτότυπο κυκλοφορεί στον κόσμο των βιβλίων και των περιοδικών. Γι’ αυτούς, εκείνο που μετράει είναι η πρόσβαση. Η αποσύνδεση είναι ο θάνατος. Είναι οι πρώτοι που ζουν στη Μετανεωτερική Εποχή. Ο όρος ανήκει στον βρετανό ιστορικό Άρνολντ Τόινμπι. Αυτή η καινούργια εποχή διαφέρει εντελώς από τη Νεωτερική, όπου οι σχέσεις της ατομικής ιδιοκτησίας κυριαρχούσαν σε κάθε οικονομική συναλλαγή και διαμόρφωναν τις περισσότερες κοινωνικές σχέσεις. Οι διακρίσεις στη Μετανεωτερική Εποχή είναι όλο και περισσότερο ζήτημα πρόσβασης και λιγότερο ιδιοκτησίας.

Ποιο είναι εκείνο το στοιχείο, που κάνει τη Μετανεωτερική Εποχή να διαφέρει τόσο από τη Νεωτερική; Η απλή αλλά σύνθετη απάντηση βρίσκεται στο γεγονός, ότι η Μετανεωτερικότητα συνδέεται με ένα νέο στάδιο του καπιταλισμού, το οποίο βασίζεται στην εμπορευματοποίηση του χρόνου, του πολιτισμού και της βιωμένης εμπειρίας, σε αντίθεση με την προηγούμενη εποχή, που αντιπροσώπευε ένα προγενέστερο στάδιο καπιταλισμού, το οποίο βασιζόταν στην εμπορευματοποίηση της γης και των πόρων, στη μίσθωση της ανθρώπινης εργασίας, στη βιομηχανία αγαθών και στην παραγωγή βασικών υπηρεσιών.

Εκείνο που αξίζει πραγματικά να τονίσω είναι ότι, εάν οι άνθρωποι του νεωτερικού κόσμου αναζήτησαν έναν σκοπό, οι άνθρωποι στον μετανεωτερικό κόσμο αναζητούν το παιχνίδι. Η κάθε είδους τάξη θεωρείται περιοριστική, ακόμη και ασφυκτική. Η δημιουργική αναρχία, αντιθέτως, είναι επιθυμητή. Ο αυθορμητισμός είναι η μόνη πραγματική επιταγή της εποχής. Τα πάντα είναι λιγότερο σοβαρά στο μετανεωτερικό περιβάλλον. Η ειρωνεία, το παράδοξο και ο σκεπτικισμός τρέχουν πολλές φορές με ιλιγγιώδεις ταχύτητες. Οι άνθρωποι δεν επιδιώκουν να γράψουν ιστορία. Εκείνο που τους ενδιαφέρει περισσότερο είναι να δημιουργήσουν ενδιαφέρουσες ιστορίες για να ζήσουν τη ζωή τους. Επειδή δεν υπάρχει υπερκείμενο ιστορικό πλαίσιο για τη φύση ή για την κοινωνία, το ενδιαφέρον για την ιστορία αυτήν καθ’ αυτήν ολοένα φθίνει. Η ιστορία δεν είναι πια σημείο αναφοράς για την κατανόηση του παρελθόντος και για την προβολή του εαυτού μας στο μέλλον, αλλά μάλλον χαλαρά αποσπάσματα ιστοριών, που μπορούν να ανακυκλωθούν και να γίνουν μέρος σύγχρονων κοινωνικών σεναρίων.
 

Οι γρήγοροι ρυθμοί μιας υπερπραγματικής κουλτούρας των νανοδευτερολέπτων συρρικνώνει τον ατομικό και τον συλλογικό χρονικό ορίζοντα στο τώρα. Οι παραδόσεις και η πολιτισμική κληρονομιά είναι ενδιαφέροντα που φθίνουν. Αυτό που μετρά είναι το “τώρα” και αυτό που έχει σημασία είναι να μπορεί κανείς να νιώσει και να βιώσει τη στιγμή. Η κορύφωση και η κάθαρση υπάγουν την αποτελεσματικότητα και την παραγωγικότητα στην προσωπική και στην κοινωνική ζωή. Πρόκειται για έναν κόσμο γεμάτο θεάματα, ψυχαγωγία και παραστάσεις, που διαδραματίζονται σε πολύπλοκες σκηνές. Σε αυτήν τη νέα εποχή, η “αρχή της πραγματικότητας”, που κυριάρχησε στην ανθρώπινη συμπεριφορά από την προτεσταντική μεταρρύθμιση μέχρι τη βιομηχανική επανάσταση, έχει εγκαταλειφθεί. Τώρα κυριαρχεί η “αρχή της ευχαρίστησης”. Ο κοινωνικός φιλόσοφος Κρίστοφερ Λας έγραψε, ότι:
 

“H αναζήτηση του ατομικού συμφέροντος, που ταυτίστηκε προηγουμένως με την ορθολογική αναζήτηση του κέρδους και τη συσσώρευση του πλούτου, έχει γίνει αναζήτηση της ευχαρίστησης και της ψυχικής επιβίωσης”

Κρίστοφερ Λας (1932-1994)

Η θεραπευτική συνείδηση έχει ετοιμάσει το έδαφος για το νέο άνδρα και τη νέα γυναίκα, δηλαδή για το μετανεωτερικό ανθρώπινο ον. Παράλληλα ο ηλεκτρονικός υπολογιστής οργανώνει τις επικοινωνίες με έναν επαναστατικό τρόπο, που τον καθιστά ιδανικό εργαλείο για τη διαχείριση μιας οικονομίας, η οποία βασίζεται στις σχέσεις της πρόσβασης και στο μάρκετινγκ των μέσων της κουλτούρας και των βιωμένων εμπειριών. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής αλλάζει έτσι σιγά-σιγά την ίδια τη φύση της ανθρώπινης συνείδησης.

Η τηλεόραση και ο κυβερνοχώρος έχουν γίνει οι τόποι όπου περνάμε μεγάλο μέρος του χρόνου μας και όπου δημιουργούμε μεγάλο μέρος της ατομικής και συλλογικής ιστορίας της ζωής μας. Η σημερινή γενιά μπορεί να συγκρίνει τον πραγματικό κόσμο και τα γεγονότα που συμβαίνουν σε αυτόν με κάτι που είδαν ή βίωσαν οι άνθρωποι στην τηλεόραση. Ο ειδικός σε θέματα πολιτισμού Ο. Μπ. Χάρισον έγραψε, ότι:
 

“Για πολλούς ανθρώπους σήμερα, ένα γεγονός δεν έχει αυθεντικότητα –δεν είναι “πραγματικό”- εκτός εάν το έχουμε δει στην τηλεόραση”

Επομένως γεννάται το εξής ερώτημα: Ποια είναι η πραγματικότητα και ποια είναι η ψευδαίσθηση; Η απάντηση, όπως ισχυρίζονται οι μετανεωτερικοί, εξαρτάται πάντα από το ποια εμπειρία είναι πιο δυνατή. Για όλο και περισσότερους νέους ανθρώπους η πιο ισχυρή εμπειρία είναι συχνά η προσομοίωση. Ο Ζαν Μποντριγιάρ τονίζει, ότι:
 

“Σήμερα ζούμε στο φανταστικό κόσμο της οθόνης, της αλληλόδρασης και των δικτύων. Όλα μας τα μηχανήματα είναι οθόνες. Έχουμε γίνει και εμείς οθόνες και η αλληλεπίδραση των ανθρώπων έχει γίνει αλληλεπίδραση οθονών… Ζούμε ήδη παντού σε μια “αισθητική” παραίσθηση της πραγματικότητας”

Ζαν Μποντριγιάρ (1929-2007)

Ένας ιδιαίτερος και μονοσήμαντος διαφωτισμός σχετικά με όλα σχεδόν τα προϊόντα και τις δραστηριότητες, που επιτυγχάνουν τα σύγχρονα μέσα δημοσιότητας, είναι ότι οδηγούν τον άνθρωπο να θεωρεί και να τείνει να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του σαν να μην προέρχονται αυτές από μία ενιαία προσωπικότητα, που την ανασυνθέτουν συνεχώς, αλλά σα να αποτελούσαν ένα εξωτερικό άθροισμα αναγκών, που γίνονται αντιληπτές και βιώνονται η καθεμιά τους ανεξάρτητα και ξέχωρα από οποιαδήποτε βαθύτερη ανθρώπινη και συνολική δομή και ενότητα.

Έτσι ο άνθρωπος εμφανίζεται να έχει σωματικές και σεξουαλικές ανάγκες, ξέχωρες από τις βαθιές ερωτικές ανάγκες της ψυχής, ανάγκες διασκέδασης, διατροφής και ένδυσης, συναισθηματικές ή και πνευματικές, αποκομμένες από τις ανάγκες συνεχούς παιδείας, καλλιέργειας και ταυτόχρονης ολοκλήρωσης της ψυχής, του σώματος και του νου. Ανάγκες δηλαδή που διαμορφώνονται και ικανοποιούνται όλες, απομονωμένες μεταξύ τους, με τρόπους, μεθόδους, υπηρεσίες και προϊόντα μικρής επένδυσης ή μιας χρήσης. Με άλλα λόγια ο άνθρωπος, χωρίς να έχει πλήρη συνείδηση του γεγονότος, μετατράπηκε για τον συνάνθρωπό του σε προϊόν μιας χρήσης ή μιας υπηρεσίας, εύκολα φθαρτό και αναλώσιμο, σε προϊόν κάλυψης εξωτερικά τυποποιημένων και διαχωρισμένων μεταξύ τους ψυχικών, πνευματικών και βιολογικών αναγκών, που όμως μόνον συνολικά είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν πραγματικά.
 

Μάλιστα στους θεωρητικούς και στους κοινωνιολόγους της μετανεωτερικότητας αρέσει να μιλούν για τη “γενιά του dotcom” -την πρώτη γενιά που μεγαλώνει σ’ έναν προσομοιωμένο εμπορικό κόσμο. Πόσο διαφορετικά όμως είναι τα σημερινά παιδιά από τα παιδιά των αστών του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα; Ενώ υπάρχουν πολλές ομοιότητες, οι διαφορές είναι βαθιές και δείχνουν ότι, ένας νέος τύπος ανθρώπινου όντος προετοιμάζεται για τον 21ο αιώνα – άτομα που θα βασίζουν την αίσθηση που έχουν για τον εαυτό τους λιγότερο στο πόσα πράγματα παράγουν και πόση περιουσία αποκτούν και περισσότερο στο πόση πρόσβαση θα έχουν σε ζωντανές εμπειρίες και σχέσεις.