Γεώργιος Σχοινάς: Η παράδοση της εραλδικής τέχνης

Τη Δευτέρα 30 Οκτωβρίου 2023 έλαβε χώρα η παρουσίαση του καλλιτέχνη και συγγραφέα Γιώργου Μπαστάκη Σχοινά για το νέο του βιβλίο Εγχειρίδιο Εραλδικής Τέχνης και Οικοσημολογίας. Η παρουσίαση έγινε στον λαμπρό και φιλόξενο ιστορικό χώρο του Συλλόγου των Αθηναίων, με πλήθος κόσμου. Ανάμεσά τους υπήρξαν και τρία μέλη της Λέσχης Φανταστικής Λογοτεχνίας Καρδίτσας, οι Μάριος Κουτσούκος, Αριστείδης Νάστος και Βαγγέλης Ιωσηφίδης.

Ομιλητές ήταν:

Η Δρ Μαριέττα Μινώτου, μόνιμη λέκτορας στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας του Ιονίου Πανεπιστημίου, Πρόεδρος της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Ελλάδος
Ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης-Σαραντινός, νομικός, Πρόεδρος της Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρείας Ελλάδος
Ο Υποστράτηγος, Δρ Νικόλαος Κουρκουμέλης, Επίτιμος Μεγάλος Έπαρχος της Ελληνικής Μεγάλης Αποστολής του Στρατιωτικού και Νοσοκομειακού Τάγματος του Αγίου Λαζάρου της Ιερουσαλήμ και τέως μέλος του Μεγάλου Μαγιστρικού Συμβουλίου

Από την εκδήλωση αυτή, χαρακτηριστικά μου έμειναν τα σημεία που αναπτύχθηκε το θέμα της εραλδικής στην ιστορία και ειδικά στην αρχαία ιστορία. Η πρώτη ομιλήτρια ανέλυσε το ζήτημα των απαρχών του τρόπου αυτού της αναγνωρισιμότητας και της χρησιμότητάς του στη μάχη. Από τον δεύτερο ομιλητή με κέρδισε το μεράκι και ο ενθουσιασμός του για το θέμα και από τον τρίτο η εξειδίκευση στα σύμβολα του Αιγαίου.

Μάριος Κουτσούκος: Δεν έχει συχνά κανείς την ευκαιρία να παραβρεθεί στην παρουσίαση έργων των οποίων το θέμα σπανίζει στην ελληνική βιβλιογραφία. Το Εγχειρίδιο Εραλδικής Τέχνης και Οικοσημολογίας του Γεωργίου Σχοινά, εν τούτοις, μας έδωσε αυτή τη σπάνια ευκαιρία και δη στον ιστορικό χώρο του Συλλόγου των Αθηναίων. Οι δύο αυτές μικρές πλην σημαντικές λεπτομέρειες προσέδιδαν στην όλη εκδήλωση έναν αέρα αλλοτινού καιρού, κάτι σαν απόηχο αθηναϊκής Belle Époque, όταν η γέννηση νέων τομέων έρευνας και μελέτης αποτελούσαν πρωτοσέλιδα νέα.

Ως «απλός γνωστός» και όχι στενός φίλος ή γνώστης της εραλδικής τέχνης και συμβολολογίας, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες γύρω από την ιστορία, τη χρήση αλλά και τη σημασία των θυρεών. Οι παρουσιάσεις τόσο της δόκτορος Μινώτου όσο και του Υποστράτηγου Κουρκουμέλη προσέφεραν απλόχερα έναν πακτωλό πληροφοριών, καταδεικνύοντας τη μακροχρόνια ενασχόλησή τους με την εραλδική αλλά και την αγάπη τους για το αντικείμενο αυτό. Η εισήγηση του προέδρου της Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρείας Ελλάδος, κου. Ναυπλιώτη μετέδωσε εναργώς σε όλους τους παρευρισκόμενους το πάθος του για τα υπό συζήτηση θέματα και έριξε φως σε λίαν ενδιαφέρουσες πτυχές της εραλδικής στον ελληνικό χώρο, και ιδιαίτερα τα νησιά του Ιονίου, με τρόπο κατανοητό ακόμη και στον πλέον «μη μυημένο», όπως εγώ.

Το «Εγχειρίδιο» αυτό του Γεωργίου Σχοινά αποτελεί αναμφίβολα έργο ξεχωριστό. Είναι εμφανές σε οποιονδήποτε γνωρίζει τις αρχές της έρευνας και αποδελτίωσης πληροφοριών ότι πρόκειται για προϊόν πολυετούς κόπου και πολύτιμο έργο αναφοράς τόσο για ειδήμονες του αντικειμένου όσο και για περιστασιακούς εραστές του. Μιλώντας επί προσωπικού, ξέρω ότι πλέον οι επόμενες επισκέψεις μου σε κάποιο από τα πολυάριθμα θυρεοστολισμένα κάστρα της Ελλάδας, με το βιβλίο αυτό ανά χείρας, θα αποκτήσουν μια ολότελα νέα διάσταση.

Αριστείδης Νάστος: Τον Γιώργο Σχοινά τον γνώρισα στο Fantasy Festival που μαζί με τη γυναίκα του ήταν για μένα τα κορυφαία cosplays το διημέρου· δύο λαμπεροί άνθρωποι που ταξίδεψαν με χρονομηχανή από τον μεσαίωνα. Μόλις αντιλήφθηκα την ιδιότητά του θυμήθηκα όλες τις στιγμές που μελετούσα Ιστορία και θαύμαζα θυρεούς και εμβλήματα βασιλείων, δουκάτων, κομητείων κλπ. και την αίσθηση της διαφορετικότητας μιας οικογένειας ή περιοχής από μια άλλη με τόσο μοναδικό και καλλιτεχνικό τρόπο. Δεν θα μπορούσα λοιπόν να λείψω από την παρουσίαση του βιβλίου αυτού που αποτελεί πραγματικά ένα έπος για την ελληνική βιβλιοθήκη καθώς έλειπε μια τέτοια θεματολογία και τέτοια εμπεριστατωμένη έρευνα. Ένα βιβλίο που μας περιγράφει με ένα πλήθος εικόνων και παραδειγμάτων τους κανόνες και την ιστορία της τέχνης αυτής σε μία αναμφίβολα πλούσια έκδοση αντάξια της έρευνας του συγγραφέα.

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε, όπως το φανταζόμουν, σε έναν χώρο που έμοιαζαν όλοι και όλα εκτός εποχής. Οι ομιλητές μάς ταξίδεψαν στην πορεία της εραλδικής τέχνης και οικοσημολογίας ανά τους αιώνες και το αντίκτυπο που άφησε και στη χώρα μας. Μια τέχνη που μοιάζει να ξεχνιέται σε αυτή τη χώρα, όμως υπάρχουν όπως μάθαμε φανατικοί υποστηρικτές και διασώστες της και εμείς που γοητευόμαστε από αυτήν οφείλουμε να τη στηρίζουμε και να την κρατούμε ζωντανή. Ας σκεφτούμε μόνο πόσο ελλιπής θα ήταν η λογοτεχνία φαντασίας χωρίς τους πολεμικούς θυρεούς στις ασπίδες, στα κάστρα, στις σημαίες, στους αρχοντικούς Οίκους. Πόση σημασία έχει αυτός ο… τράγος ή το γεράκι στον μανδύα του ήρωά μας και ποια η ιστορία πίσω από αυτά.

Συνολικά, επρόκειτο για μια παρουσίαση εκτενέστατη, με πλήθος πληροφοριών για το κοινό και ειδικά για τους λάτρεις της ιστορίας, της λαογραφίας και της τέχνης. Φυσικά όλα αυτά ήταν απλώς προάγγελοι του τι περιέχει το βιβλίο, το οποίο αποδείχτηκε πληρέστατο και κατατοπιστικότατο.

Σε δεύτερο χρόνο, οι τρεις εκπρόσωποι της ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ.Κ., Μάριος Κουτσούκος, Αριστείδης Νάστος και Βαγγέλης Ιωσηφίδης, συναντήθηκαν με τον συγγραφέα Γιώργο Σχοινά, προκειμένου να εξηγήσει και να διασαφηνίσει κάποια πράγματα σχετικά με την εραλδική και την οικοσημολογία.

Πρώτη ερώτηση, 

Μάριος: Αν ήθελες να προτείνεις ένα εραλδικό έμβλημα για την πόλη των Αθηνών ή την πόλη της Καρδίτσας, που είναι και η έδρα της ΛΕ.ΦΑ.ΛΟ.Κ., ποιο θα πρότεινες και γιατί;

Γιώργος: Δύσκολη ερώτηση. Έχουμε έναν τόπο που έχει πολύ μεγάλη ιστορία, οπότε είναι πολλές οι αναφορές που μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς και να αξιοποιήσει με αυτόν τον τρόπο. Επειδή τα οικόσημα ιστορικά ακολουθούσαν μια άλλη διαδρομή για το πώς επιλεγόντουσαν τα εμβλήματα, που προερχόταν περίπου όπως τα επώνυμα. Δηλαδή πώς το επώνυμό μας συνήθως προέρχεται από κάποια πράξη κάποιου προγόνου ή κάποιο παρατσούκλι/προσωνύμιο, κάτι περίεργο που έγινε, έτσι εξελίχτηκαν και οι θυρεοί, που στις περισσότερες περιπτώσεις ήταν ομιλούντες, που λέμε. Δηλαδή ήταν ένα ρέμπους του ονόματος του κατόχου –τουλάχιστον τα πρώτα– εικονιστικά, δηλαδή ο κύριος Γεράκης είχε ένα γεράκι, ο κύριος Κεφαλάς το κεφάλι ενός άντρα κλπ. (σχόλιο Αριστείδη Νάστου: έλεγαν μια ιστορία δηλαδή, με εικόνες). Αυτό ισχύει για τα οικόσημα, που είναι σήματα οίκων. Για ένα σήμα της πόλης των Αθηνών μάλλον θα ακολουθούσα πιο δημοκρατικές διαδικασίες (γέλια), δε θα μπορούσα να προτείνω κάτι.

Μάριος: Εγώ θέλω να μάθω το σκεπτικό. Πες πως εσύ ήσουν ο άρχοντας των Αθηνών…

Γιώργος: Μάλλον θα επέλεγα κάτι που έχει σχέση με τη θεά Αθηνά!

Μάριος: Το σκεπτικό αυτό θα το διάλεγες από μόνος σου, βασισμένος στην παράδοση αλλά ουσιαστικά μόνος σου και ίσως με τα εμβλήματα της οικογένειάς σου, σωστά;

Γιώργος: Περίπου ναι, περίπου έτσι γινόταν και ιστορικά. Αν και κυρίως για βασίλεια, δουκάτα, κομητείες κι όλα αυτά –τότε δεν υπήρχαν εθνικά κράτη με τη μορφή που υπάρχουν σήμερα– χάνεται στον χρόνο το πώς επιλέχτηκαν. Για παράδειγμα, υπάρχουν τα τρία λιοντάρια της Αγγλίας. Αυτά ήταν αρχικά δύο λιοντάρια. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες για το πώς προέκυψε το τρίτο. Μία θεωρία λέει, ας πούμε, ότι το πρόσθεσε ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος λόγω του προσωνυμίου που είχε αλλά κι αυτό είναι μία εικασία, δε γνωρίζουμε.

Μάριος: Η πόλη της Καρδίτσας έχει κανένα έμβλημα;

Βαγγέλης: Αυτό είναι εύκολο. Το πάρκο του Παυσίλυπου με μια καρδιά στη μέση!

Γιώργος: Θα μπορούσε! Εραλδικά έχουμε κάποια σχήματα γεωμετρικά, τα οποία έχουν καθιερωθεί σαν μοτίβα, κι έτσι αποτελούν αυτές τις μορφές της Εραλδικής, γεωμετρικά σχήματα, συνήθη σχήματα κλπ. Οπότε αυτά μπορεί να χρησιμοποιηθούν κατά περίσταση και συμβολικά. Μπορεί ας πούμε, δηλαδή ένα roundel που λένε οι Άγγλοι, ένας κύκλος ας πούμε, να συμβολίζει μια πλατεία. Σε μια άλλη περίπτωση ένα μαργαριτάρι ή ένα νόμισμα. Μπορούμε να βάλουμε την πλατεία ως έναν κύκλο και μέσα να υπάρχει κάτι άλλο.

Αριστείδης: Καρδιά είχαν και οι Ντάγκλας, η φατρία, στα Χάιλαντς.

Γιώργος: Ξέρεις πώς οι Ντάγκλας βάλαν την καρδιά; Όταν πέθανε ο Ρόμπερτ ντε Μπρους εξόρκισε τον σερ Τζέιμς Ντάγκλας να θάψει την καρδιά του στους Αγίους Τόπους και αυτός έλαβε ως τιμητική αύξηση – έτσι ονομάζεται στην εραλδική μια αλλοίωση που επιφέρει ο κήρυκας σε έναν θυρεό προκειμένου να τιμήσει τον κομιστή για κάποιον λόγο.

Αριστείδης: Προσθέτει κάτι παραπάνω δηλαδή;

Γιώργος: Ναι. Βέβαια, ο σερ Τζέιμς Ντάγκλας πήρε την τιμητική αύξηση αλλά δεν πήγε ποτέ την καρδιά στους Αγίους Τόπους (γέλια).

Δεύτερη ερώτηση,

Βαγγέλης: Θέλω να το πάω λίγο χρονικά. Γενικά η εραλδική έχει μια σταθερή πορεία και εξέλιξη ή είναι με αυξομειώσεις;

Γιώργος: Ώρα να αποκτήσω haters τώρα (γέλια). Λοιπόν, οι γνώμες διίστανται. Δηλαδή, θα δεις πολλούς εραλδιστές, και διακεκριμένους –και Έλληνες όπως ο Τυπάλδος–, οι οποίοι παραδείγματος χάρη αναφέρουν την εποχή του Μπαρόκ σαν μια εποχή παρακμής της εραλδικής. Και αυτό συνέβαινε, διότι π.χ., όπως πιθανώς ξέρετε ή έχετε δει, πολλές φορές οι ασπίδες των θυρεών μέσα έχουν διαχωρισμούς, δηλαδή το πεδίο χωρίζεται σε τμήματα, συνήθως διά τετραγωνισμού, δηλαδή με μια κάθετη και μια οριζόντια γραμμή (γραμμή κατατμήσεως όπως λέγεται), και έχουμε διαφορετικά εμβλήματα σε κάθε σημείο. Αυτό ονομάζεται θυρεός ενώσεως, δηλαδή εκεί δεν έχουμε έναν θυρεό, έχουμε πολλούς θυρεούς. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να κατατμήσεις έναν θυρεό. Όσο προχωρούσαν οι αιώνες, η ανάγκη για πολυπλοκότερα εμβλήματα προέκυψε λόγω των ενώσεων οικογενειών ή με οφφίκια και όλα αυτά τα πράγματα. Κι έτσι φτάσαμε σε ένα σημείο να έχουμε τετραγωνισμό των έξι, των οκτώ, των δώδεκα, ακόμα και πολύ περισσότερα. Επίσης, αυτό συνέπεσε με την εποχή του Μπαρόκ με την αντίληψη της ομορφιάς μέσα από την πολυπλοκότητα των μορφών. Αυτό για πολλούς συνιστά κακή εραλδική, διότι έχουν στο μυαλό τους την εραλδική του μεσαίωνα, όπου ο πρώτιστος λόγος πρακτικής εφαρμογής της εραλδικής ήταν το πεδίο της μάχης και η διακριτότητα. Άρα αν δεν έχεις διακριτότητα και έχεις ένα οικογενειακό δέντρο σε μία ασπίδα, ούτε μπορείς να διακρίνεις κάτι ούτε είναι ωραίο, από μία άποψη. Υπάρχουν κάποιοι άλλοι, οι οποίοι συνεχίζουν –κυρίως αυτοί που ξέρουν λιγότερο από εραλδική– να ταυτίζουν την πολυπλοκότητα των μορφών με τη μεγαλοπρέπεια. “Τα θέλω όλα πάνω, θέλω και υποστηρίγματα, θέλω και κράνη, θέλω και καταυχένια κλπ”. Αυτό δεν είναι χωρίς μια λογική βάση, διότι τα περιφερειακά της ασπίδας εμβλήματα συνδέονται με αξιώματα. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, υποστηρίγματα –υποστηρίγματα λέμε αυτά τα ζώα συνήθως που στηρίζουν την ασπίδα δεξιά κι αριστερά– το λιοντάρι πχ. μπορεί να το έχει μόνο κάποιος που είναι μέλος της ευγένειας της Αγγλίας. Πολύ λίγοι άνθρωποι. Υπάρχουν περιοριστικοί κανόνες. Εγώ όμως κρατάω μια επιφυλακτική στάση απέναντι σ’ αυτό. Λέω πως η εραλδική είναι μια συνεχώς εξελισσόμενη τέχνη, απλά και η καινοτομία δε σημαίνει πάντα εξέλιξη με τη θετική έννοια. Κάτι μπορεί να αποτελεί καινοτομία αλλά να είναι ή να μην είναι θετική. Σήμερα ζούμε μια αναγέννηση της εραλδικής, λόγω του ανανεωμένου ενδιαφέροντος του κόσμου και κυρίως των ανθρώπων που ζουν στην Ανατολική Ευρώπη. Ιδρύονται καινούρια κολλέγια εραλδικά, μερικές φορές με κρατική υποστήριξη, κυρίως στις βαλκανικές χώρες.

Τρίτη ερώτηση,

Αριστείδης: Εγώ από μικρός γοητευόμουν πολύ από την εραλδική και ήταν ένας λόγος που μου άρεσε το ποδόσφαιρο, γιατί έβλεπα τα σήματα των ομάδων (ειδικά των αγγλικών ομάδων) κι έλεγα “Τι ωραίο σήμα είναι αυτό;”. Ή έβλεπα στις ταινίες φαντασίας τους θεούς και τις σημαίες κλπ. και τα ίδια έβλεπα και στο ποδόσφαιρο. Είναι ο αθλητισμός, π.χ. τα σωματεία ποδοσφαίρου, ένας άτυπος μοντέρνος συνεχιστής της εραλδικής; Το ψάχνουν πολύ μερικοί όμιλοι, ειδικά οι παλιοί, που έχουν ιδρυθεί π.χ. το 1880.

Γιώργος: Κοιτάξτε. Η κατοχύρωση ενός σήματος ακολουθεί μια άλλη λογική από την κατοχύρωση ενός θυρεού. Ένας θυρεός απολαμβάνει ενός στάτους συγκεκριμένο και υπάρχει μια άλλη οδός, μέσα από την οποία δημιουργούνται/υλοποιούνται οι θυρεοί. Δε θα μπορούσα να πω ότι θα μπορούσε να αποτελέσει μια γενική πραγματικότητα για το ποδόσφαιρο ή για τα σήματα των εταιριών ή των ομίλων, ότι αποτελούν συνεχιστή της εραλδικής, ιδιαιτέρως από τη στιγμή που η εραλδική συνεχίζει να υφίσταται.

Αριστείδης: Ναι, οπότε δεν αντικαταστάθηκε από κάτι.

Γιώργος: Δεν υπάρχει και ανάγκη να αντικατασταθεί. Υπάρχουν όμως εμβλήματα και σήματα και εταιρικά και αθλητικών συλλόγων κλπ. που ακολουθούν τους εραλδικούς κανόνες σε πολλές περιπτώσεις και υπάρχουν και κάποια τα οποία απολαμβάνουν και στάτους θυρεού διότι αναγνωρίζονται από κάποια εραλδική αρχή, όπως ονομάζουμε το αρμόδιο όργανο μιας χώρας που αναγνωρίζει θυρεούς.

Αριστείδης: Ναι, γιατί βλέπουμε ασπίδες, αμυγδαλωτές, κανονικές, στρογγυλές… Η Σεβίλλη π.χ. έχει δύο καρδινάλιους. Είναι, λέει, ο επίσκοπος τάδε που έφτιαξε την πόλη. Έχουν στοιχεία της ιστορίας της πόλης εκτός από την ομάδα (και κάπου έχει και μια μπάλα ποδοσφαίρου).

Μάριος: Αλλά αυτά δεν μπορεί να είναι αναγνωρισμένα από την αρχή της εραλδικής που είπες.

Γιώργος: Θα μπορούσαν να είναι, θα μπορούσαν και όχι. Πρέπει κανείς να εξετάσει τη συγκεκριμένη περίπτωση που ενδιαφέρεται για να βρει άκρη.

Αριστείδης: Ας πούμε η Λίβερπουλ στην αρχή είχε τον γρύπα αλλά διαμαρτυρήθηκε η Έβερτον, η άλλη ομάδα της πόλης, ότι ο γρύπας είναι το οικόσημο της πόλης του Λίβερπουλ, οπότε “δε δικαιούστε να το έχετε μόνο εσείς”, οπότε το άλλαξαν. Οπότε κάπως πατάνε σε μερικούς κανόνες, δεν μπορούν να το οικειοποιηθούν όλο.

Γιώργος: Ένας από τους τρόπους που η εραλδική προσδίδει αξία στον φέροντα είναι η παλαιότητα και η ιστορία που κουβαλάει αυτό το πράγμα. Τον μεσαίωνα, μια βρετανική οικογένεια (η οποία υφίσταται ακόμα και δε θα αναφέρω το όνομα) αναγκάστηκε να αλλάξει το έμβλημά της διότι υπήρχε αυτό που λέμε εραλδική σύγκρουση με κάποιας άλλης οικογένειας. Με τον μεσαίωνα, που είναι και χίλια χρόνια πίσω, αναφερόμαστε στην εποχή που η εραλδική εγκαθιδρύεται ως μια μορφή τέχνης.

Μάριος: Το οποίο πότε είναι χονδρικά;

Γιώργος: Δωδέκατο, δέκατο τρίτο αιώνα. Είχαμε συχνή την περίπτωση σύμπτωσης δύο ίδιων θυρεών, οπότε εκεί οι κήρυκες που ήταν οι αρμόδιοι επί αυτών των θεμάτων, ανάγκαζαν τον έναν εκ των δύο –συνήθως αυτόν που είχε την πιο πρόσφατη χρήση–, να αλλάξει το έμβλημά του με κάποιον τρόπο κι έτσι είχε γίνει και με αυτή την οικογένεια, η οποία συνεχίζει να υφίσταται μέχρι και σήμερα και συνεχίζουν να το φέρουν βαρέως. Οι σημερινοί κληρονόμοι το κουβαλάνε μέσα τους ότι “τους αναγκάσαν να αλλάξουν τον θυρεό τους” και τους τρώει αυτό.

Αριστείδης: Σαν τα πνευματικά δικαιώματα. Όπως η D.C έκανε μήνυση στη Βαλένθια, που είχε τη νυχτερίδα.

Μάριος: Κι αυτό με οδηγεί σε μια άλλη ερώτηση, ακριβώς επειδή είπες για εραλδική αρχή. Στον ελλαδικό χώρο υπάρχει αντίστοιχη παράδοση εραλδικής; Αυτό που μπορώ να σκεφτώ εγώ είναι τα γραμματοσιγήλια των Βυζαντινών. Αυτά ταυτίζονται; Είναι μέρος της εραλδικής παράδοσης ή αυτή θεωρείται μόνο στη δυτική Ευρώπη; Υπήρχε κάτι αντίστοιχο στην Ελλάδα, που να έχει γεννηθεί (εντός πολλών εισαγωγικών) από την ελληνική/ρωμαϊκή αυτοκρατορία; Έχουμε τέτοια παράδοση στην Ελλάδα ή ό,τι παράδοση έχουμε είναι δυτικόφερτη, από τους Ενετούς κλπ.;

Γιώργος: Ωραία, haters νούμερο δύο! (γέλια). Λοιπόν, η εραλδική τι είναι; Είναι ένα σύστημα εμβληματικής του πολέμου –η εραλδική κυρίως με την έννοια της οικοσημολογίας–, το οποίο αφορά κυρίως την αμυντική θωράκιση. Αντίστοιχα συστήματα εμβληματικής του πολέμου υπάρχουν τόσα πολλά όσοι είναι και οι ανθρώπινοι πολιτισμοί. Δεν είναι όμως αυτά εραλδική. Κι εδώ ερχόμαστε στο θέμα σύγκρουσης πολλών εραλδιστών κυρίως στην Ελλάδα, που λένε: “Η εραλδική ξεκινάει από την απώτατη αρχαιότητα”. Όχι, αυτό είναι λάθος, διότι η εραλδική αποτελεί ένα διακεκριμένο ως τέτοιο σύστημα. Δεν αφορά όλα τα συστήματα. Οι Σαμουράι έχουν ένα αντίστοιχο σύστημα, οι αρχαίοι Έλληνες (ξέρουμε όλοι τους Λακεδαιμόνιους με το γνωστό Λ στις ασπίδες, τους Αθηναίους, τους Θηβαίους) – αυτά αποτελούν ξεχωριστά συστήματα. Όχι κατώτερα, όχι υποδεέστερα, αλλά δεν είναι εραλδική.

Μάριος: Αυτό για να το έχουμε ξεκάθαρο και για τους αναγνώστες και για εμάς. Το signo που είχε η ρωμαϊκή λεγεώνα, το Imago, το Draco, ήταν εμβλήματα μεν, αλλά δεν είναι εραλδική.

Τέταρτη ερώτηση,

Βαγγέλης: Επειδή εγώ βλέπω σε διάφορες εποχές και μέρη να διεκδικούνται συγκεκριμένα γνωστά σύμβολα, όπως δράκος, λιοντάρι, που είναι κατανοητό γιατί να τα έχει κάποιος. Θα ήθελα να μου πεις αν υπάρχουν κάποια που όντως είναι πολύ διάσημα και διεκδικούνται από πολλούς και διάφορους τόπους στην εραλδική κι αν υπάρχουν κάποια πολύ σπάνια. Θέλω να μου πεις ένα τοπ 3 από πολύ συχνά και τα πιο σπάνια/δυσνόητα που γνωρίζεις.

Γιώργος: Προσέξτε, για να αποφύγουμε αυτή την κατάσταση την ανεπιθύμητη που λέμε εραλδική σύγκρουση, υπάρχουν κάποιες μίνιμουμ προϋποθέσεις που θέτει η εραλδική αρχή της κάθε χώρας. Ας πούμε μια αλλαγή στον χρωματισμό ή στη στάση του ζώου ή κάτι τέτοιο μπορεί να θεωρείται επαρκής ως σημείο διαφοροποίησης. Για κάποιους άλλους όχι, μπορεί να έχουν μεγαλύτερες απαιτήσεις. Υπάρχουν κάποια ζώα κυρίως, τα οποία είναι πολύ συχνά στην εραλδική λόγω του ότι χρησιμοποιήθηκαν από βασίλεια και βασιλείς, και η ταύτιση με το ίδιο έμβλημα στο πεδίο της μάχης κατά τον πρώιμο μεσαίωνα σήμαινε ότι “Α, έχω πολύ ισχυρές συμμαχίες, είμαι πολύ δυνατός. Ο βασιλιάς έχει λιοντάρι, έχω κι εγώ λιοντάρι, άρα πρόσεχε, τα έχω καλά με τον βασιλιά, μη μου κολλάς”. Άρα με αυτόν τον τρόπο αυτά τα εμβλήματα που έχει καθιερωθεί κάπως να συνδέονται με τη βασιλική ή την αυτοκρατορική ιδιότητα, όπως είναι ο λέοντας ή ο δικέφαλος αετός, είναι πάρα πολύ συνηθισμένα. Βλέπουμε αμέτρητα οικόσημα που έχουν αυτά τα εμβλήματα. Το κρίνο πάλι, το Fleur de Lis, γνωστή μορφή του κρίνου, το ρόδο, είναι πολύ συνηθισμένα. Υπάρχουν και κάποια πολύ ασυνήθιστα, σπάνια. Δεν μπορώ να σας πω για κάποιο το οποίο είναι τόσο σπάνιο που μπορεί να έχει χρησιμοποιηθεί μια φορά, ας πούμε. Υπάρχουν και τέτοια βεβαίως, διότι να ξέρετε πως στους εραλδικούς κανόνες δεν υπάρχει περιορισμός για το τι μπορεί να βάλει κανείς επάνω. Μπορεί να βάλει οτιδήποτε, οποιοδήποτε άψυχο αντικείμενο, ζώο, ανθρώπινη φιγούρα ή φανταστικό πλάσμα μπορεί να φανταστεί ο άνθρωπος.

Αριστείδης: Και δράκος υπάρχει, το ερπετό.

Μάριος: Ο δράκος θεωρούνταν και αληθινό ζώο, στα beastiaries του 1600-1700.

Γιώργος: Σχετίζεται με την εραλδική αυτό. Ένα περίεργο είναι πως υπάρχει μια οικογένεια στην Ιταλία, η οποία από παράδοση –κατά την περίοδο της αναγέννησης αν δεν κάνω λάθος– τους είχε απονεμηθεί ένας θυρεός που είχε τρία ζευγάρια ανδρικών όρχεων. Είναι ένα εραλδικό παράδοξο. Στη σύγχρονη εποχή –στην πολύ σύγχρονη– η οικογένεια (δε θα αναφέρω το όνομα) έχει αλλάξει τον θυρεό (γέλια).

Μάριος: Σε τι τα άλλαξε;

Γιώργος: Τα έκανε νομίζω μπαλάκια, roundels, besants. Αλλά αυτοί τον μεσαίωνα ήταν εκτροφείς αλόγων και είχαν άλογα επιβήτορες. Ήταν τιμητικό, δεν ήταν για να τους υποτιμήσει. Ο μεσαίωνας ξέρουμε όλοι ότι είναι μια εποχή πολύ μεγάλου συντηρητισμού και αυστηρότητας ηθικής που σχετίζεται κυρίως με το σεξ κλπ. Παρ’ όλα αυτά, στη μεσαιωνική τέχνη είχαν μια τρομερή ελευθερία. Αυτά είναι τα παράδοξα της ανθρώπινης φύσης. Επικαλούμαι τα gargoyles των καθεδρικών, που δείχνουν τα οπίσθιά τους, τα γεννητικά τους όργανα, βγάζουν γλώσσα κλπ.

Πέμπτη ερώτηση,

Αριστείδης: Πώς θα μπορούσα να φτιάξω τον δικό μου θυρεό;

Μάριος: Κι εγώ ακριβώς αυτή την ερώτηση έχω. Πώς φτιάχνει κανείς τον θυρεό με βάση την εραλδική αρχή και τον κληρονομεί στα παιδιά του; Πώς ακριβώς το κάνεις για να έχεις μια valid αρχή και πώς μπορείς να το αναγνωρίσεις;

Γιώργος: Πόσο χρόνο έχεις γι’ αυτό; Θα μιλάμε για πολλή ώρα! (γέλια). Είπαμε πως ένας θυρεός απολαμβάνει ενός ειδικού στάτους που δε συμπίπτει με το στάτους των σημάτων των εταιριών. Παραδοσιακά, αυτό στις χώρες που υπάρχει ζωντανή εραλδική –με την έννοια πως αναγνωρίζεται από το συγκεκριμένο κράτος, απ’ την πολιτεία– υπάρχει κάποια λεγόμενη εραλδική αρχή, την οποία συνιστά ένας συγκεκριμένος κήρυκας ή εραλδός, όπως λέγεται, είτε κάποιο κολλέγιο εραλδών. Έτσι όπως είναι στην Αγγλία το College of Arms, στη Σκωτία το The Court of the Lord Lyon, όπως είναι ο Κήρυκας Καστίλης Λεόν στην Ισπανία κ.ο.κ. Στην Ελλάδα, στο σύγχρονο ελληνικό κράτος, δεν υπήρξε ποτέ εραλδική αρχή επίσημα. Οπότε σε αυτή την περίπτωση μπορεί κάποιος ελεύθερα να φτιάξει ό,τι θέλει χωρίς να περιορίζεται από κάπου. Ωστόσο βέβαια σε αυτή την περίπτωση, παρ’ ότι έχει μια ελευθερία, έχει και κινδύνους και αισθητικούς αλλά και σύγκρουσης. Δηλαδή μπορεί ένας θυρεός να συμπίπτει με κάποιον άλλον ή να περιέχει στοιχεία τα οποία είναι δηλωτικά τίτλου ή βαθμού που δεν κατέχει ο κάτοχος ή διάφορα τέτοια πράγματα. Ή να αντίκειται προς τους κανόνες της εραλδικής, διότι η εραλδική έχει συγκεκριμένους κανόνες οι οποίοι δεν είναι μόνο χρηστικοί· διασφαλίζουν και την αισθητική της ταυτότητα. Έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε κάτι και να μας αρέσει ως θυρεός, διότι ο θυρεός εξ ορισμού έχει μια συγκεκριμένη αισθητική, υπάρχει η εραλδική αισθητική, που αν δεν τηρούνται οι κανόνες χάνεται και ξέρεις ότι δε σου αρέσει αυτό που βλέπεις αλλά αν δεν ξέρεις τους κανόνες δεν ξέρεις γιατί δε σου αρέσει. Οπότε εκεί χρειάζεται η συμβουλή κάποιου που έχει ειδικές εραλδικές γνώσεις και γι’ αυτό κατά προτίμηση ένας εραλδικός καλλιτέχνης θα ήταν καλό να γνωρίζει από εραλδική, προκειμένου να μην υπάρχουν αυτά τα προβλήματα.

Μπορεί για παράδειγμα κάποιος να θέλει να βάλει δύο κλειδιά χιαστί, αλλά αυτό είναι παπικό έμβλημα, δεν μπορείς να το βάλεις. Εδώ βέβαια έχουμε και μια παράδοση στην Ελλάδα από το ενετικό κράτος. Οι περισσότεροι Έλληνες θυρεοφόροι και κυρίως οι παλιοί Έλληνες θυρεοφόροι προέρχονται από την Ενετία – κυρίως, όχι απαραίτητα. Εκεί έχουμε την παράδοση της ελευθερίας, όσον αφορά την εραλδική. Επειδή η Ενετία δεν είχε ευγένεια με τη μορφή που υπήρχε στην Ευρώπη, που ερχόταν από τη φεουδαρχία, που ήταν όλοι αυτοί οι μεγάλοι γαιοκτήμονες και κτηνοτρόφοι που ανέπτυξαν αυτό το σύστημα ευγένειας που γνωρίζουμε, που είναι ο δούκας, ο μαρκήσιος κλπ. Ήταν δημοκρατία, υπήρχαν κάποιες επιφανείς οικογένειες οπωσδήποτε. Το εμπόριο και η εργασία δε θεωρούνταν ως μια μη ευγενής ενασχόληση και ο καθένας έβαζε αυτό που ήθελε και δεν υπήρχε εραλδική σύγκρουση, διότι γνωριζόντουσαν. Ήταν μια μικρή κοινωνία και ήξεραν ο ένας τον άλλον. Γνώριζαν ο ένας την ιστορία της άλλης οικογένειας. Οπότε έχουμε μια παράδοση, όπως λέει κι ο Τυπάλδος, διά σιωπηράς συνεννοήσεως, που έχει σχέση και, θα μπορούσαμε να πει κανείς ότι είναι ελληνική παράδοση αυτό.

Μάριος: Το δεύτερο σκέλος είναι: Πες ότι έφτιαξα εγώ τον θυρεό μου και δεν υπάρχει σύγκρουση με κανέναν. Μπορώ να τον αναγνωρίσω επίσημα, σε κάποιο από τα κολλέγια ας πούμε; Και με δεδομένο ότι δεν μπορώ να αποδείξω κάποια καταγωγή από κάποια ιστορική οικογένεια, αρχίζω εγώ μια οικογένεια, έναν οίκο.

Γιώργος: Είναι πολύ δύσκολο. Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων θα πρέπει ο υποψήφιος θυρεοφόρος να έχει είτε υπηκοότητα της χώρας αυτής της εραλδικής αρχής είτε να ζει σε αυτή τη χώρα ή να έχει κάποια προγονική σχέση. Τέλος πάντων, κάπως να έχει σχέση με αυτή τη χώρα, αλλιώς είναι δύσκολο.

Αριστείδης: Σαν να παίρνεις την ιθαγένεια.

Μάριος: Άρα το ιστορικό βάθος, η ιστορική συνέχεια είναι πρωταρχικός παράγοντας σε αυτό.

Γιώργος: Τώρα ας πούμε το The Court of Lord Lyon, αν δεν είσαι Σκωτσέζος γιατί να σου κατοχυρώσει θυρεό; Απευθύνεται σε Σκωτσέζους. Ή το Bureau of Heraldry της Νοτίου Αφρικής. Επικυρώνει τους νοτιοαφρικανούς.

Μάριος: Κι αυτό με οδηγεί σε μια άλλη ερώτηση. Η βασιλική οικογένεια της Ελλάδας έχει τα εμβλήματά της, τα οποία υποθέτω, είναι κατοχυρωμένα. Βέβαια δεν υπάρχει βασιλική οικογένεια που να αναγνωρίζεται στην Ελλάδα πλέον. Οπότε αυτά τα εμβλήματα πού βρίσκονται στον χώρο της εραλδικής; Τα αναγνωρίζει η εραλδική αλλά δεν τα αναγνωρίζει το κράτος; Γιατί έχουμε μαρκήσιο της Σπάρτης, δούκα της Λάρισας, ας πούμε, υπάρχουν αυτά τα αξιώματα.

Γιώργος: Haters νούμερο 3! (Γέλια).

Μάριος: Σε τι στάτους βρίσκεται όλη η εραλδική της ελληνικής –της έκπτωτης πια– ελληνικής βασιλικής οικογένειας;

Γιώργος: Όλες οι τιμές ενός κράτους, όπως είναι και οι θυρεοί –είναι μια μορφή τιμής–, οι διάφοροι τίτλοι, απονομές μεταλλίων, παρασήμων αξίας, ιπποτικών ταγμάτων κι όλα αυτά τα πράγματα προέρχονται από τον αρχηγό του κράτους, ο οποίος γι’ αυτό ονομάζεται πηγή της τιμής, fons honorum. Ένας βασιλέας εξ ορισμού αποτελεί το fons honorum. Είναι η πηγή από την οποία εκπορεύονται οι τιμές. Για αυτό τον λόγο είναι και απάτη όπου ακούτε να λένε ότι “πουλάω τον τίτλο μου”. Διότι ο τίτλος είναι μία τιμή που σου κάνει ο αρχηγός του κράτους, η οποία δε σου ανήκει· σου έχει εκχωρηθεί από την πηγή της τιμής κι εσύ αν υποπέσεις παραδείγματος χάρη σε μια ατιμωτική πράξη, μπορεί η αρχή της τιμής να σου αφαιρέσει αυτή την τιμή. Είμαι εγώ π.χ. Ιππότης της Περικνημίδος, έκανα ένα έγκλημα, μπορεί να μου αφαιρέσει αυτή την τιμή ο βασιλιάς της Αγγλίας.

Αριστείδης: Οπότε δεν μπορώ να τη δώσω.

Γιώργος: Φυσικά και δεν μπορείς, διότι είναι τιμή, δεν είναι περιουσιακό στοιχείο. Άρα εξ ορισμού ο αρχηγός ενός κράτους, ο βασιλιάς της Ελλάδος παραδείγματος χάρη αποτελεί την πηγή της τιμής και κάνει ό,τι θέλει. Από τη στιγμή τώρα (κι εδώ μπαίνω στα επικίνδυνα μονοπάτια) που κάποιος είναι έκπτωτος, συνήθως υπάρχουν δύο τύποι στάτους. Ο πρώτος είναι αν κάποιος είναι έκπτωτος αλλά έχει διατελέσει αρχηγός κράτους και ο δεύτερος αν δεν έχει διατελέσει. Αυτές οι καταστάσεις διαφέρουν. Κανονικά κάποιος που έχει διατελέσει αρχηγός κράτους παραμένει να θεωρείται πηγή τιμής, διότι ο βασιλέας δεν είναι όπως ο πρόεδρος της δημοκρατίας ή ο πρωθυπουργός, ή όλοι αυτοί οι οποίοι είναι αιρετοί. Είναι μία ιδιότητα η οποία αποδίδεται με χρίσμα, έχει μία ιεροστρατιωτική στην πραγματικότητα μορφή και είναι σαν τον ιερέα. Μπορεί η πολιτεία να μην αναγνωρίζει πλέον τον βασιλέα ως αρχηγό κράτους αλλά αυτός είναι κεχρισμένος βασιλείας, οπότε σύμφωνα με την παράδοση αυτής της κατάστασης από την οποία προέρχονται όλοι αυτοί οι τίτλοι, για τον ουρανό εξακολουθεί να είναι βασιλέας, να το πούμε έτσι. Τώρα θα με μισήσουν πολλοί (γέλια).

Αριστείδης: Πάνω στο θέμα του να κατασκευάσουμε τον δικό μας θυρεό, το δικό μας έμβλημα, αν εγώ δεν έχω γνώσεις εραλδικής και κανόνες, ποια είναι η διαδικασία αν το παραγγείλω από εσάς, να μου το φτιάξετε; Θα μου κάνετε κάποιες ερωτήσεις εσείς που ξέρετε τους κανόνες;

Γιώργος: Έχετε ακούσει την έκφραση που λέει “Όπου υπάρχει έρωτας υπάρχουν και λύσεις”; Ή μάλλον “Εκεί που είναι η καρδιά είναι και ο δρόμος”. Κάποιος που αγαπά την εραλδική και τον κάνει να ονειρεύεται, να ταξιδεύει, να ανάγεται σε φανταστικούς ίσως κόσμους, το οποίο δεν είναι και κακό, να είναι κάποιος και λίγο escapist, διότι αν δεν υπήρχε η δημιουργική φαντασία δε θα υπήρχε ο ανθρώπινος πολιτισμός. Ακόμα και οι επιστήμες που θεωρούνται κάτι το τεχνοκρατικό και το οποίο βασίζεται αποκλειστικά στη μελέτη της φύσης κλπ. δε θα υπήρχαν πολλά. Η κουλτούρα που ξεχωρίζει από τη νατούρα ξεκινάει από τον άνθρωπο τον φερόμενο ως πρωτόγονο –γιατί και η λέξη πρωτόγονος δε μου αρέσει– που έφτιαξε έναν τέλειο κύκλο που δεν τον είχε δει στη φύση, τον φαντάστηκε τον τέλειο κύκλο ή το τετράγωνο. Οπότε ο υποψήφιος θυρεοφόρος, αφού αγαπάει την εραλδική ακόμα κι αν δε γνωρίζει –και δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει– θα έχει σίγουρα κάποιες απόψεις, κάποια πρώτη γνώμη, κάποια πρώτη φαντασία. Οπότε εκεί ο εραλδικός καλλιτέχνης τι κάνει; Οφείλει να προσπαθήσει να εισχωρήσει σε αυτή τη φαντασία και σε αυτό το όραμα και να καθοδηγήσει προς μία σωστή εραλδική, δηλαδή να φτιαχτεί κάτι που να συμπίπτει με τους εραλδικούς κανόνες, να μην έχει όπως είπαμε και πριν δηλωτικά στοιχεία τίτλου ή βαθμού ας πούμε που δεν κατέχει ο θυρεοφόρος, χωρίς όμως να χαλάει το όραμα του θυρεοφόρου. Διότι ο πρώτιστος στόχος είναι να μεταφέρεις τη χαρά. Η τέχνη σ’ οποιαδήποτε μορφή της είναι το να μεταφέρει την ευτυχία στον άνθρωπο, να δώσει αυτό το παραπάνω που έχει ο άνθρωπος ανάγκη ως πνευματικό ον, που δεν είναι απλά το ότι “έφαγα, κοιμήθηκα, ντύθηκα”. Είναι αυτό το παραπάνω, το οποίο δεν είναι κακό – γιατί κάποιες φορές κι αυτό κατηγορείται. Είναι μέρος της ανθρώπινης διανοητικότητας κι αυτό που μας ξεχωρίζει από την κτηνωδία.

Έκτη ερωτηση,

Βαγγέλης: Θέλω να επιστρέψουμε στο βιβλίο. Να σε ρωτήσω ποια ήταν η εκ βαθέων επιθυμία σου με αυτό το βιβλίο καθώς το έγραφες ή όταν το ολοκλήρωσες και το είδες εκτυπωμένο.

Γιώργος: Η βαθύτερη επιθυμία μου ήταν να εξωτερικεύσω όλες αυτές τις γνώσεις τις οποίες είχα και την ιδέα μου την έβαλε ένας φίλος, ο οποίος είναι εραλδιστής και γνώστης, που μου λέει μια μέρα: “Γιατί δε γράφεις ένα βιβλίο;”. Εκείνη τη στιγμή σκέφτηκα: “Ωραία ιδέα αυτή”. Οπότε ίσως μια ενδόμυχη ανάγκη, εσωτερική, δική μου, ήταν να αφήσω κι εγώ ένα λιθαράκι στην ιστορία της ελληνικής εραλδικής· ότι όλα αυτά τα πράγματα που μπόρεσα να συγκεντρώσω σαν γνώσεις –όσο σημαντικά ή ασήμαντα κι αν είναι αυτά– να τα αφήσω πίσω σαν ένα είδος παρακαταθήκης. Αυτό πιστεύω.