"Δάση και δέντρα της Μέσης Γης", Ευλαμπία Τσιρέλη

"Δάση και δέντρα της Μέσης Γης", Ευλαμπία Τσιρέλη

Πληροφορίες έκδοσης

Τίτλος: Δέντρα και δάση της Μέσης Γης
Συγγραφέας: Ευλαμπία Τσιρέλη
Εκδόσεις: Δαιδάλεος
Ημερομηνία έκδοσης: 2018
Σελίδες: 120

Περίληψη

"Η Ευλαμπία Τσιρέλη σε αυτή τη μελέτη της, όχι μόνο περιγράφει με ακρίβεια τη σημασία των δέντρων στη ζωή και το έργο του Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν, αλλά ανοίγει και ένα εντελώς νέο πεδίο έρευνας και ανακάλυψης νέων πτυχών του έργου του, συνδέοντας το πλούσιο ερευνητικό της πεδίο των αρχαίων μυθολογιών -ευρωπαϊκών και μεσοποτάμιων- αλλά και το βιβλικό, που αμφότερα ήταν οικεία και αγαπητά στον καθηγητή. Το βιβλίο της, μεταφέρει τον αναγνώστη σε έναν κόσμο συμβόλων, εικόνων, μύθων, μοτίβων και αρχετύπων, βαθιά ριζωμένων στην ανθρώπινη σκέψη και φαντασία. Το δέντρο, όπως η ίδια ανακαλύπτει και αποκαλύπτει στους αναγνώστες, έχει έναν καθόλα ζωτικό ρόλο σε αυτό το γοητευτικό μωσαϊκό" - Colin Duriez

Κριτική

Παρακολουθώντας κατά καιρούς συνεντεύξεις Ελλήνων συγγραφέων που έχουν εκδώσει βιβλία φαντασίας στην Ελλάδα από μέσα ενημέρωσης που δεν έχουν και πολύ σχέση με τον χώρο, είχα παρατηρήσει πως έθεταν συνήθως την εξής βασική ερώτηση (με το άμεσο επακόλουθό της, φυσικά, που ερχόταν σε σύμπλευση με την υπόνοια ή ακόμα και την "αποκάλυψη" πως τα βιβλία φαντασίας δεν έπαψαν ποτέ να θεωρούνται υποκουλτούρα για μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων):

«Γιατί γράφεις βιβλίο φαντασίας;»

«Υπάρχει κοινό που διαβάζει τέτοια βιβλία στην Ελλάδα;»

Θεωρώ πως η Ευλαμπία Τσιρέλη, με τη συγκεκριμένη μελέτη που παρουσίασε, απάντησε με τον πιο εμφατικό τρόπο στα παραπάνω ζητήματα. Θα επανέλθω όμως επί τούτου παρακάτω.

Τα Δάση και Δέντρα της Μέσης Γης είναι ένα στολίδι για τον χώρο του Ελληνικού Φανταστικού. Είναι στολίδι, ναι, και δεν μιλώ για την υπέροχη, δεμένη, στιβαρή γραφή της συγγραφέως, ούτε για την αισθητική απόλαυση που προσφέρει το υψηλής ποιότητας καλλιτεχνικό στήσιμο του βιβλίου. Μιλώ για το γεγονός πως το κομψό αυτό έργο χαρίζει μια φρέσκια οπτική στο μυθοπλαστικό στοιχείο του Τόλκιν, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει ένα ακλόνητο επιχείρημα για το ζήτημα της αξίας του φανταστικού. Προσφέρει –απλόχερα– σοβαρότητα και κύρος στην ελληνική κοινότητα. Όπως η συνεισφορά του Τόλκιν εντάσσεται και σε άλλα πεδία πέρα από το καθαρά πρακτικό - ουσιαστικό ζήτημα, τα βιβλία του (πχ όταν μπορείς να αξιοποιήσεις την ιδιότητά του ως διαπρεπή καθηγητή, λογοτέχνη και γλωσσολόγου για να ενισχύσεις το επιχείρημα πως ναι, ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών είναι ένα αριστούργημα, και ναι, αξίζει να επενδύσει κανείς τον χρόνο του στο συγκεκριμένο είδος της λογοτεχνίας), έτσι και η παρουσία των Δασών στα ράφια των βιβλιοπωλείων είναι ένα φωτεινό παράδειγμα που μπορεί να πείσει και τον πιο δύσπιστο αναγνώστη πως άνθρωποι σοβαροί, ακέραιοι, με πλούτο γνωστικό και συναισθηματικό υπόβαθρο, με όραμα και μεράκι, με όρεξη, μοχθούν για να αναδείξουν τις αρετές του χώρου.

Έχοντας ως υνί το πλούσιο επιστημονικό της υπόβαθρο αλλά και την αγάπη της για το έργο του καθηγητή, η συγγραφέας παρουσιάζει τον αντίκτυπο που οι αρχαίες παραδόσεις των λαών της Μεσοποταμίας είχαν στις μυθολογίες μεταγενέστερων λαών και το πώς κατάφεραν να παρεισφρήσουν σε ένα εύρος πτυχών της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας, δημιουργώντας ανιχνεύσιμο κοινό έδαφος μεταξύ των λαών και πανανθρώπινα αρχετυπικά μοτίβα που έμειναν αναλλοίωτα στο πέρασμα των χρόνων. Εξερευνεί με κατανοητό τρόπο προσέγγισης την εξέλιξή τους και το πώς επηρέασαν και υπηρέτησαν τον Μύθο, που η σύγχρονη εκδοχή του, απαλλαγμένη πια από τις θρησκευτικές αντιλήψεις που κάποτε όριζαν το πνεύμα και την ουσία του, τελικά μετουσιώθηκε σε αυτό που λέμε Λογοτεχνία του Φανταστικού.

Μπορεί (βασικά αυτή είναι η πεποίθησή μου) ο Τόλκιν να αξιοποιεί αυτά τα αρχέτυπα αυθόρμητα, χωρίς απαραιτήτως να αντλεί επίτηδες στοιχεία από αυτά, καθώς θυμάμαι πως σε κάποιο πρόλογο των βιβλίων έλεγε πως οι ιστορίες ξεπηδούν από μέσα του σαν να ήταν αληθινές κι αυτός απλώς τις αναπαράγει, όμως οι ομοιότητες είναι εκεί, απτές και ευδιάκριτες, για όποιον έχει την απαιτούμενη διορατικότητα να τις διακρίνει και να αναδείξει τα βασικά γνωρίσματά τους.

Συγκεντρωτικά, λοιπόν, τι μου άρεσε στο βιβλίο: κατ αρχάς η συγγραφέας έχει συλλάβει το πνεύμα της Μέσης Γης, νιώθει τη μαγεία της, κι αυτό το στοιχείο με έκανε να νιώσω οικειότητα με το έργο της, ως ένα βιβλίο με ψυχή και ουσία. Έμαθα πράγματα που δεν γνώριζα, με βοήθησε να αντιληφθώ πώς πράγματι υπάρχουν μυθολογικά μοτίβα, πως πράγματι το Σιλμαρίλλιον θα μπορούσε να χαιρετίζεται στο μέλλον ως ένα από αυτά τα Έπη που τόσο πολύ έχουν υπηρετήσει την έννοια του διαχρονικού στοιχείου στην ανθρώπινη Ιστορία. Διάβασα για παραδόσεις των λαών της Εγγύς Ανατολής που πάντα με γοήτευαν μα για κάποιο λόγο ποτέ δεν αξιώθηκα να εντρυφήσω περισσότερο. Απόλαυσα όλο το στήσιμο του βιβλίου, από την καλλιτεχνική διεύθυνση, τη γραφή, τις απεικονίσεις αλλά και τα έργα των νεαρών ζωγράφων που πρόσφεραν με θετικό τρόπο στο τελικό αποτέλεσμα. Και τελικώς μου χάρισε ένα επιχείρημα όσον αφορά τα ζητήματα που έθεσα στην αρχή:

«Γιατί γράφεις βιβλίο φαντασίας;»

«Υπάρχει κοινό στην Ελλάδα που διαβάζει τέτοια βιβλία;»

Η ροπή και η αγάπη προς το φανταστικό είναι μέρος της ανθρώπινης ιδιοσυγκρασίας. Είναι ένα διαχρονικό, αρχετυπικό μοτίβο συμπεριφοράς που έχει πανανθρώπινο χαρακτήρα, που έχει τις ρίζες του από την αυγή του πολιτισμού ίσως, όπως εύκολα διακρίνει κανείς στα Έπη και τις μυθολογίες των εκάστοτε αρχαίων λαών. Η λογοτεχνία του φανταστικού εξυπηρετεί αυτόν ακριβώς τον σκοπό, αυτή τη πτυχή της ανθρώπινης φύσης: τη σαγήνη και το δέος για το άγνωστο, την αγάπη και την ανάγκη για καθετί μυστηριακό, που όμως είναι οριακά αντιληπτό.

Υπάρχει αναγνωστικό κοινό; Φυσικά υπάρχει και σύντομα θα ξαναγυρίσει εκεί που είναι η καρδιά του. Και για όσους είναι δύσπιστοι ή καχύποπτοι, και δεν πείθονται από αυτούς τους ισχυρισμούς πως η ροπή προς το φανταστικό είναι απόρροια μιας αρχετυπικής συμπεριφοράς της ανθρώπινης φύσης που ενισχύεται από το αρχέγονο ένστικτο της περιέργειας και το γόνιμο έδαφος της πτυχής της νοημοσύνης που ονομάζεται "φαντασία", ως επιχείρημα θα προβάλω την πρόσφατη επιτυχία του τηλεοπτικού Game of Thrones, του Harry Potter και πιο πριν το Lord of the Rings του Τζάκσον. Είναι γεγονός πως ως επιτυχίες είχαν παγκόσμιο χαρακτήρα. Άρα, τίθεται το ερώτημα, υπό τη γνώση των παραπάνω στοιχείων, πόσο τυχαίο τελικά ήταν αυτό; Και κατά δεύτερο, γιατί να μην ασχοληθεί κανείς με ένα είδος που έχει τη δυναμική να απευθυνθεί σε ένα κοινό τόσο ευρύ που ελάχιστα άλλα είδη μπορούν να αγγίξουν; Όλες αυτές τις σκέψεις έκανα καθώς διάβαζα το βιβλίο της Ευλαμπίας Τσιρέλη.

Υπήρξαν παραλείψεις ή αστοχίες, εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς, με τη λογική πως το έργο ουσιαστικά είναι μια μελέτη; Ίσως να υπήρξαν, δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω ως αναγνώστης ενός βιβλίου που καταπιάνεται με πεδία έρευνας με τα οποία δεν είμαι απόλυτα εξοικειωμένος. Αν θα υπήρξαν, ήταν σίγουρα ήσσονος σημασίας. Υπήρξαν σίγουρα ορισμένες ελλείψεις Δασών της Μέσης  Γης, όπως πχ το Ναν Έλμοθ που έμενε ο Έολ το Σκοτεινό Ξωτικό και μια εκτενή αναφορά και παρουσίαση κάθε γνωστού δάσους όπως το Ντόριαθ, το Μιρκγουντ κτλ. μετά της ιστορίας τους, αλλά νομίζω πως το ασχοληθεί κανείς με αυτά χάνει το νόημα του βιβλίου και (ας μου συγχωρηθεί η έκφραση, δεν μπόρεσα να συγκρατηθώ) βλέπει το δέντρο και όχι το δάσος.

Επίσης, θέλω να το τονίσω αυτό, το βιβλίο προλογίζει ο Colin Duriez. Άλλο ένα στοιχείο που προσδίδει κύρος στο βιβλίο, που το βοηθά να στέκεται επάξια στα έργα συγγραφέων του εξωτερικού. Το σίγουρο είναι πως η συγγραφέας έχει ανέβει πολύ ψηλά στην εκτίμησή μου και θα αναζητήσω οπωσδήποτε και τα άλλα δυο έργα που έχει γράψει.