ΜΠΟΡΝ του Τζεφ Βαντερμίερ

•

Βρισκόμαστε σε έναν μελλοντικό, δυστοπικό κόσμο. Η νεαρή Ρέιτσελ επιβιώνει ως ρακοσυλλέκτρια σε μια πόλη την οποία έχουν καταστρέψει η ξηρασία λόγω της κλιματικής αλλαγής και οι ένοπλες συγκρούσεις. Η πόλη είναι γεμάτη από τα πειράματα που άφησε πίσω της η Εταιρεία, μια επιχείρηση βιοτεχνολογίας η οποία, κατά τα φαινόμενα, έχει πλέον διαλυθεί. Υπάρχει επίσης μια γιγαντιαία ιπτάμενη αρκούδα με επιθετικές διαθέσεις. Ώσπου κάποια μέρα η Ρέιτσελ εντοπίζει τον Μπορν, τον μαζεύει και αποφασίζει να τον κρατήσει. Ο Μπορν δεν είναι παρά μια μικρή πράσινη μάζα. Είναι άραγε φυτό ή ζώο; Αναδίδει πάντως μια παράξενη γοητεία. Και καθώς ωριμάζει, σωματικά και πνευματικά, ο Μπορν αρχίζει όχι μόνο να απειλεί την ισορροπία δυνάμεων στην πόλη, αλλά και να θέτει σε κίνδυνο την ασφάλεια του καταφυγίου που η Ρέιτσελ μοιράζεται με έναν συνεργάτη της. Όπως όλα δείχνουν, η Εταιρεία ίσως και να μην είναι πραγματικά νεκρή ενώ, την ίδια στιγμή, εμφανίζονται συνεχώς καινούργιοι εχθροί. Η αλλαγή του Μπορν αποκαλύπτει στη Ρέιτσελ την ουσία της εύθραυστης ζωής της. Η συνέχεια αποδεικνύεται απρόβλεπτη. Και τίποτα δεν θα παραμείνει το ίδιο.

Ο Jeff VanderMeer έχει χαρακτηριστεί ως ένας από τους πιο ξεχωριστούς και αξιοσημείωτους συγγραφείς της σύγχρονης αμερικανικής φανταστικής λογοτεχνίας. Γεννημένος το 1968, φέρει τις ιδιότητες του συγγραφέα, του επιμελητή και του κριτικού λογοτεχνίας. Το έργο του υπό τις τρεις αυτές ιδιότητες είναι πλούσιο και επιτυχημένο. Έχει προταθεί 14 (!) φορές για World Fantasy Award, το έχει κερδίσει ουκ ολίγες, και μαζί με αυτό και Nebula Award, Shirley Jackson Award και έναν εντυπωσιακό αριθμό άλλων ευυπόληπτων βραβείων.

Το είδος στο οποίο γράφει ο VanderMeer δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί. Χρησιμοποιεί θέματα και στοιχεία από fantasy, science fiction, dystopian, ecofiction, postmodernism κ.ά. Είναι τόσο ιδιαίτερο και... παράξενο το έργο του, που πλέον χαρακτηρίζεται ως νέο λογοτεχνικό (υπο)είδος, το New Weird, το οποίο αριθμεί αρκετούς εκπροσώπους, με πιο διάσημο –εκτός από τον VanderMeer, που θεωρείται ο «βασιλιάς» του είδους– τον Βρετανό συγγραφέα China Miéville.

Δεν είναι εύκολο είδος το New Weird και δεν είναι εύκολος συγγραφέας ο VanderMeer. Όμως κάθε φορά που διαβάζω βιβλίο του μου ανατινάζει τον εγκέφαλο και με προκαλεί να σκεφτώ πράγματα και καταστάσεις με εντελώς καινούργιους τρόπους. Έχω παρατηρήσει ότι είναι λίγο hit or miss: κάποιοι τον λατρεύουν, κάποιοι τον μισούν. Ένα μεγάλο ποσοστό αναγνωστών απλά δεν καταλαβαίνει τις ιστορίες του. Για το πολυβραβευμένο Annihilation –το πιο διάσημο βιβλίο του, πρώτο μέρος της τριλογίας Southern Reach– και για την ταινία του Alex Garland που βασίστηκε σε αυτό (Annihilation, 2018), θα ακούσει κανείς τις πιο αντιφατικές γνώμες, από αριστούργημα μέχρι σκουπίδι. Εγώ θα πω αν σας αρέσει ο σκηνοθέτης M. Night Shyamalan, ταινίες όπως το Arrival (2016), συγγραφείς όπως ο Μπόρχες και ο Κάφκα, τότε σίγουρα δώστε στον VanderMeer μια ευκαιρία.

Καθώς το φάντασμα βυθιζόταν στη νύχτα, καθώς τη συνήθιζε και ένιωθε πιο άνετα, η έρευνα του φαντάσματος γινόταν όλο και πιο άσκοπη. Ο σκοπός του φαντάσματος είχε αλλάξει, και το φάντασμα στο μυαλό του έγινε χρονικογράφος μιας χαλασμένης πόλης, μιας πόλης που δεν μπορούσε να συνεχίσει έτσι για πολύ, διχασμένη ανάμεσα σε εχθρούς και τέρατα, πριν γίνει και η ίδια φάντασμα. Το πτώμα ακόμα άφηνε κοφτές κραυγές και έπαιρνε ανάσες και αναζωογονούσε τον εαυτό του – περιείχε την ικανότητα να ανανεώνεται, ακόμα και τώρα. Αλλά όχι για πάντα. Τελικά η συλλογική μνήμη θα διαλυόταν, και οι ταξιδιώτες, αν έρχονταν ποτέ ξανά ταξιδιώτες, θα έβρισκαν μια έκταση ερήμου που κάποτε ήταν απέραντος ωκεανός και σχεδόν κανένα σημάδι πως είχε υπάρξει ποτέ πόλη εδώ πέρα.

Κι όμως, σε πείσμα όλων αυτών, οι άνθρωποι ακόμα νοιάζονταν.

Το Μπορν κυκλοφόρησε το 2017 και διαβάζεται ως standalone, αν και υπάρχει και ένα ακόμα βιβλίο και short stories για όποιον θέλει να εντρυφήσει περισσότερο στον κόσμο αυτόν. Πολλά αφήνονται σκόπιμα αόριστα: δεν ξέρουμε σε ποιο χρονικό σημείο στο μέλλον βρισκόμαστε, ο χώρος είναι απλά «η πόλη», και αυτοί που την κατέστρεψαν, η Εταιρεία, δεν έχουν κάποιο συγκεκριμένο όνομα. Σε αυτή την αοριστία ο VanderMeer αντιπαραθέτει τον πλούτο και τις λεπτομέρειες της βιοτεχνολογίας και των πλασμάτων της Εταιρείας που έχουν κατακλύσει την πόλη. Όπως και στο Annihilation, η αγάπη του συγγραφέα για τη βιολογία δεν κρύβεται. Και το Μπορν είναι μία έκρηξη ζωής, με την πόλη (και τον κόσμο, σε κάποιον βαθμό) να έχει καταληφθεί από σαρωτική νέα βιοποικιλότητα που έχει παραγκωνίσει τον άνθρωπο – τον άνθρωπο ο οποίος στα βιβλία του VanderMeer είναι πάντα σε υποδεέστερη θέση, η φύση τον ξεπερνά, αδιαφορεί για αυτόν, προχωρά χωρίς αυτόν, αφού πρώτα εκείνος έχει παίξει ανεύθυνα μαζί της. Οι βαθιές οικολογικές ανησυχίες, ο τρόμος της κλιματικής αλλαγής, των ανεξέλεγκτων μεταλλάξεων, οι περιβαλλοντικοί μετανάστες, είναι τα θέματα που με ελκύουν στο έργο του VanderMeer – θέματα σύγχρονα, επιτακτικά, που ξεφεύγουν από τους πολυχρησιμοποιημένους sci-fi φόβους των δεκαετιών ’80-‘90: ρομπότ, τεχνητή νοημοσύνη, εξωγήινοι.

Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, παρακολουθούμε τον αγώνα επιβίωσης της 28χρονης πρωταγωνίστριάς μας, της ρακοσυλλέκτριας Ρέιτσελ, και του φίλου της, του Γουίκ, ο οποίος στο μυστικό τους, οχυρωμένο καταφύγιο «μαγειρεύει» βιοτεχνολογήματα και τα εμπορεύεται σαν ναρκωτικά. Βασικό χαρακτηριστικό του New Weird είδους είναι ότι συναντάμε ασυνήθιστες δομές/σχήματα/χαρακτήρες σε οικείους ρόλους και συμβολισμούς. Έτσι, στο Μπορν, ο villain του βιβλίου είναι μία γιγαντιαία, ιπτάμενη, χρυσή αρκούδα. Ο ίδιος ο Μπορν, ο οποίος είναι ένα απροσδιόριστης φύσεως πλάσμα (αρέσκομαι να τον περιγράφω ως μια καλαμαροειδή, παμφάγα πλαστελίνη), χρησιμοποιείται στον ρόλο του παιδιού: η Ρέιτσελ τον «υιοθετεί» και τον μεγαλώνει βιώνοντας όλα τα στάδια που ένας γονιός αναγνωρίζει –το νήπιο, το παιδί, τον έφηβο, τον νεαρό ενήλικα–, πράγμα που προσδίδει και μία μελαγχολία στο βιβλίο. Τελικά, εξερευνώνται σημαντικά και πανανθρώπινα ερωτήματα: τι είναι αυτό που μας κάνει ανθρώπους; Ποιος μπορεί να ονομάζεται άνθρωπος; Είναι αυτός ο τίτλος τελικά κάτι το οποίο απλά το κουβαλάς από τη γέννησή σου λόγω βιολογίας ή κάτι το οποίο πρέπει ο καθένας μας να διεκδικήσει και να κατακτήσει;

Τι πρέπει να κάνεις αν θες να λέγεσαι άνθρωπος;

Όσο συνήθιζα τις ιδιαιτερότητες του είδους, τόσο το Μπορν γινόταν και καλύτερο. Ενδεχομένως η συναισθηματική συγκράτηση στη φωνή της Ρέιτσελ παρά την πρωτοπρόσωπη αφήγηση με άφησε να θέλω κατιτίς παραπάνω στην αμεσότητα, όμως δεν μπορώ να αρνηθώ τα συναισθήματα δέους και συγκίνησης με τα οποία με άφησε το βιβλίο τελειώνοντας και την τελευταία του σελίδα. Ο VanderMeer, με τη συγκλονιστική, λυρική γραφή του, είναι σίγουρα ένα μεγάλο «ναι» από εμένα.