Η μεγαλούπολη. Μια προσέγγιση του μελλοντικού αστικού πεδίου μέσα από την τέχνη του Φανταστικού.

Θανάσης Λάμπρου 1 Σεπ 2017 21:52 0

•

Μεγαλούπολη: Μια πυκνοκατοικημένη αστική περιοχή η οποία επικεντρώνεται γύρω από μία μητρόπολη ή αγκαλιάζει αρκετές μητροπόλεις. Η αναφορά και ο χαρακτηρισμός μιας μεγαλούπολης, απευθύνεται σε πληθυσμούς που ξεπερνούν συνήθως τα 10 εκατομμύρια.

Έχει περιγραφεί με πολύπλοκο, ιδιαίτερα γλαφυρό και άλλοτε ζοφερό τρόπο σε πολλά βιβλία. Έχει αποδοθεί οπτικά με εικόνες χαοτικής δόμησης, μέσα από υπερμεγέθη κτίρια, τα οποία εκτείνονται τόσο σε μεγάλη έκταση, όσο και ύψος. Όσοι αρέσκονται στην ανάγνωση βιβλίων επιστημονικής φαντασίας, θα συμφωνήσουν ότι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά πεδία δράσης των ιστοριών αυτών, είναι οι μεγαλουπόλεις. Πόλεις τεράστιες, χαώδεις, αποτελούμενες από ένα σύμπλεγμα οικοδομημάτων και οδικού δικτύου. Ένα αστικό πεδίο, μέσα στο οποίο ζει και αναπνέει ένα συνονθύλευμα ανθρώπων. Μέσα στο οποίο συναντούνται και ανακατεύονται πολιτισμοί, ένας πολύχρωμος καμβάς διαφορετικότητας και συνύπαρξης. Διαφορών και ανισοτήτων. Τάξης και παραβατικότητας. Όλα, κινούμενα, κάτω από το πρίσμα της τεχνολογικής ανάπτυξης.

Η μεγαλούπολη (όπως νοείται με τον όρο της megacity, megalopolis), με την φουτουριστική της απεικόνιση, ήρθε από πολύ νωρίς, τόσο στο χώρο της λογοτεχνίας, όσο και σε αυτό του κινηματογράφου. Από τις αρχές του 20ου αιώνα, το υπερμεγέθες, σε δόμηση και πληθυσμό, αστικό τοπίο, αποτέλεσε τον χώρο μέσα στον οποίο κινήθηκαν οι ιστορίες πολλών καταξιωμένων συγγραφέων. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτού, τα πρώτα pulp περιοδικά της εποχής, με περιγραφές που προκαλούσαν δέος, μέσα από την πλοκή τους, στους αναγνώστες του ανερχόμενου ρεύματος της επιστημονικής φαντασίας. Επιβλητικά οικοδομήματα, τεράστιοι αυτοκινητόδρόμοι που εκτείνονταν σε απίστευτες αποστάσεις (τόσο με υπόγεια, όσο και με υπέργεια οδικά δίκτυα), πτητικές μηχανές που εξυπηρετούσαν την μεταφορά των πολιτών, "ουτοπικές" απεικονίσεις που κοσμούσαν τα εξώφυλλα των περιοδικών, ήταν μερικά από τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν, την εποχή εκείνη, για την απόδοση της μελλοντικής μεγαλούπολης. Η φαντασία γιγαντώνονταν στο μυαλό των δημιουργών, οι πεποιθήσεις και οι προσδοκίες για το μέλλον των κοινωνιών αποτυπώνονταν στο χαρτί, αλλά έμελλε να μην μείνει μόνο εκεί. Εκτός της αχαλίνωτης φαντασίας των συγγραφέων της εποχής, που οραματίζονταν αστικούς μεγά-κοσμους, υπήρξαν και τα πρώτα δείγματα από πολύ νωρίς, της οπτικοποίησης του νέου, σύγχρονου κόσμου. Έρχεται έτσι και η σειρά της κινηματογραφικής απόδοσης, με μια ταινία η οποία αποτελεί σταθμό και παράλληλα ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο, όσον αφορά την υλοποίηση της, ακόμα και για τις μέρες μας. Η ταινία θα λέγεται "Metropolis" και ιθύνων νους της δημιουργίας της ο Fritz Lang. Επρόκειτο για μια κινηματογραφική μεταφορά του ομώνυμου βιβλίου της Thea von Harbou (η οποία υπήρξε και σύζυγος του Lang). Το ημερολόγιο δείχνει 10 Ιανουαρίου 1927, ημέρα της πρεμιέρας της ταινίας. Η καλλιτεχνική, κοινωνιολογική, τεχνολογική και μεταφυσική προσέγγιση στην δημιουργία του "Metropolis", θα μας δώσουν μια δυστοπική απεικόνιση, για τον κόσμο και την εξέλιξη του, μέσα από έντονα και αμφιλεγόμενα κοινωνικοπολιτικά μηνύματα...

Στην πορεία της εξέλιξης των κοινωνιών, τόσο μέσα από την λογοτεχνία, όσο και από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, οι προσπάθειες εστιάζονται πάντα στην ανάπτυξη της επιστήμης, της τεχνολογίας, της βιομηχανικής παραγωγής. Οι προσπάθειες αυτές εντείνονται ακόμη περισσότερο για την τελειοποίηση των μέσων, μέσα από τα οποία θα έχουμε ως ανθρωπότητα τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα, με σκοπό την ευημερία, την ανάπτυξη, το υψηλό βιοτικό επίπεδο, εν γένει την ευτυχία μας ως άνθρωποι και πολίτες. Εν αντιθέση όμως με τις προθέσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας, στην πορεία βλέπουμε πάντα οι καταστάσεις να ξεφεύγουν από τον έλεγχο. Η μεγαλομανία και η έλλειψη μέτρου μιας επιστημονικής ελίτ, η αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας και της κατασπατάλησης φυσικών πόρων, η πλήρης εκβιομηχανοποίηση, διάφορες οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές αναταραχές, οι πόλεμοι και διάφορα άλλα παράγωγα της αυταρχικής διαχείρισης από τους κατέχοντες την εξουσία και την διοίκηση, είναι αυτό που παρατηρούμε στην συντριπτική πλειοψηφία των έργων επιστημονικής φαντασίας (καθώς παράλληλα το είδος εξελλίσεται και αναπτύσσει άλλα υποείδη στην πορεία των χρόνων, όπως το cyberpunk). Είναι κοινωνίες δυστοπικές. Κοινωνίες στις οποίες συνυπάρχουν υποταγμένες και εξαθλιωμένες μάζες ανθρώπων, παράλληλα με μια διοικούσα ή απολαμβάνουσα προνομίων άρχουσα τάξη.
Κοινωνίες οι οποίες μαστίζονται από την εγκληματικότητα, την διαφθορά, την περιβαντολλογική καταστροφή, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την έλλειψη φυσικών πόρων. Κοινωνίες οι οποίες υπάρχουν και αναπτύσσονται σε μεταποκαλυπτικά τοπία, γύρω από τις οποίες το φυσικό περιβάλλον έχει μετατραπεί σε επικίνδυνες εώς και θανατηφόρες, απαγορευμένες σε προσέγγιση περιοχές. Έχουμε λοιπόν, μια δομημένη μεγαλούπολη ή μεγαλουπόλεις διάσπαρτες ανά τον κόσμο, που λόγω κοινωνικών, κλιματολογικών και τεχνολογικών αιτιών, συσσωρεύουν τον πληθυσμό σε αυτές. Ένας "ζωντανός" οργανισμός, που για να λειτουργήσει, χρειάζεται τον πληθυσμό να ρέει στις "φλέβες" της. Μια σχέση αλληλεξάρτησης, ως μοναδικός τρόπος, για να συνεχίσει η κάθε πλευρά να υπάρχει. Η μεγαλούπολη επιβάλλει τους όρους της. Ο ανθρώπινος παράγοντας είναι απαραίτητος, αλλά πρέπει να ζει και να εκτελεί κάτω από ορισμένες προυποθέσεις, με απαράβατους κανόνες και συγκεκριμένες υποχρεώσεις. Πολλές φορές, η μεγαλούπολη πρέπει να επιβληθεί στους πολίτες. Ο ασφυκτικός υπερπληθυσμός και η δυσαρέσκεια των πολιτών, κάνουν την τάξη να πάλλεται επικίνδυνα στην κόψη ενός ξυραφιού. Μέσα στο άναρχα "δομημένο" χάος, θα βρούμε εξεγέρσεις ομάδων ενάντια στην εξουσία, αποστάτες από το σύστημα, χάκερς, την τεχνητή νοημοσύνη να έχει αναλάβει ενεργό ρόλο στην καθημερινή ζωή, απατεώνες που προσπαθούν να επιβιώσουν με κάθε τρόπο, την ανάπτυξη της γενετικής συνοδευόμενη από τα ηθικά διλλήματα που την περιβάλλουν. Στοιχεία που δομούν και εμπλουτίζουν την επιστημονική φαντασία, που συνθέτουν την παρακμή μιας μελλοντικής μεγαλούπολης, που χαρακτηρίζεται από τον υπερπληθυσμό, την αναρχία, την αισθητική του low life, των κυβερνοπειρατών, την εικονική πραγματικότητα, την οικολογική καταστροφή...

Είμαστε κάπου στις αρχές των 80s και η απόδοση του μέλλοντος, μέσα από την φανταστική τέχνη, είναι κατά ομολογία δυστοπική. Διανύουμε λοιπόν μια εποχή, στην οποία η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, τα κόμικς, τα βιντεοπαιχνίδια λατρεύουν το αβέβαιο, δυσοίωνο μέλλον. Συγγραφείς όπως ο Philip K. Dick και ο William Gibson, ταινίες όπως το "Blade Runner" και το "Akira", ο Judge Dredd στην Μegapolis-1, μέσα από τις σελίδες του κόμικ της 2000AD, η μόδα των σεναρίων καταστροφολογίας του Hollywood στα 90s, τα βιντεοπαιχνίδια, όπως για παράδδειγμα η διάσημη σειρά μεταποκαλυπτικής αισθητικής του Fallout! Αυτά είναι μερικά από τα παραδείγματα που μπορούμε να αναφέρουμε και τα οποία προσπάθησαν να αποδώσουν και να αναπτύξουν την μυθολογία της μελλοντικής μεγαλούπολης! Του διεφθαρμένου, παρηκμασμένου αστικού τοπίου του μέλλοντος...

...ενός "σκουπιδαριού", ενός "βόθρου" μέσα στον οποίο είναι καταδικασμένοι να ζουν οι άτυχοι, οι "μη εκλεκτοί", οι ανήμποροι και φυσικά κάθε είδους εγκληματικό, παραβατικό στοιχείο, που η τιμωρία του είναι απλά να μείνει πίσω. Αυτό είναι μια ακόμα προοπτική στην απόδοση της μεγαλούπολης του αύριο. Την έχουμε δει να παρουσιάζεται πολλές φορές σαν την αναγκαστική, την μία και μόνη επιλογή για κάποιους μελλοντικούς ανθρώπους. Οι μεγαλουπόλεις και κατ΄επέκταση η Γη, γίνονται όλο και πιο αφιλόξενες. Η μετοίκηση σε άλλους πλανήτες (κυριώς λόγω οικολογικής καταστροφής) έχει ήδη ξεκινήσει, αφού έχει προηγηθεί η κατάλληλη προεργασία ετών, που θα τους καθιστούσαν βιώσιμους. Ο σκοπός ένας. Η συνέχιση της ανθρωπότητας, ακόμα και αν αυτοί που ευθύνονται για το χάλι της, είναι αυτοί που τώρα προσπαθούν να την σώσουν. Το μοτίβο των ανθρώπων που συμμετέχουν στην προσπάθεια αυτή, είναι λίγο πολύ γνωστό. Καταρχήν, είναι εξειδικευμένοι επιστήμονες, που θα μπορέσουν να χειριστούν την τεχνολογία και να θέσουν τις βάσεις για την νέα ανθρώπινη κοινωνία. Κατά δεύτερον, προσεκτικά επιλεγμένοι, βιολογικά ανώτεροι άνθρωποι, με εξαιρετικά γονιδιακά χαρακτηριστικά και άριστη υγεία. Αυτοί, θα αποτελέσουν τους πρώτους γονείς, για την ευγονική διαδικασία αναπαραγωγής των νέων ανθρώπων. Τέλος, δεν θα μπορούσε να λείπει η ελίτ (κοινωνική, οικονομική, πολιτική, θρησκευτική), που απλά μπορεί να εξαγοράζει μια θέση στην επιβίωση. Οι πόλεις αποτελούν πλέον μια χωματερή, για αυτούς που μένουν πίσω. Η κοινωνία βρίσκεται σε αναβρασμό. Το αστικό πεδίο μεταμορφώνεται σε ένα πολεμικό σκηνικό, ένα μέρος τιμωρίας για τους παρανόμους, στο οποίο επικρατεί ο νόμος του ισχυρού. Όλοι προσπαθούν μέσα σε άθλιες συνθήκες να ζήσουν άλλη μια μέρα! Η επιβίωση είναι η επιβράβευση τους κάθε μέρα που περνάει.

Το σίγουρο πάντως είναι, ότι στις μεγαλουπόλεις του μέλλοντος επικρατεί η ανισότητα. Και αυτό, πιστεύω θα συμφωνήσουν οι αναγνώστες ε.φ., εκφράζεται με το ύψος. Τι εννοώ; Οι μεγαλουπόλεις, εκτός της διευρυμένης σε έκταση ανάπτυξη τους, εξελλίσουν και το χαρακτηριστικό της κάθετης δόμησης. Περιοχές περιβάλλονται από πανύψηλα, επιβλητικά συγκροτήματα κατοικιών και οικοδομημάτων, που συνηθίζεται να περικλείουν μέσα τους εγκαταστάσεις, για την διαμονή και εξυπηρέτηση ακόμα και χιλιάδων πολιτών. Η ελίτ που κατέχει και διοικεί, οι ευνοούμενοι του συστήματος και οι πλούσιοι, συνηθίζεται να μένουν όλο και πιο ψηλά. Τεράστια κτίσματα, δίνουν την αίσθηση του διαχωρισμού από τους υπόλοιπους. Πανέμορφες φουτουριστικές εγκαταστάσεις, τεχνολογικά εξοπλισμένες πολυτελείς οικίες, που σκοπό έχουν την ασφαλή και ποιοτική διαβίωση των ιδιοκτητών, μέχρι και σημεία με κήπους, αποτελούμενους από πλούσια βλάστηση και ζώα, έχουμε δει να κάνουν κατά καιρούς την εμφάνιση τους στα βιβλία και τις ταινίες φαντασίας. Φυσικά, όλα αυτά από εκεί ψηλά, παρατηρώντας τους υπόλοιπους, να μένουν σε πιο χαμηλά επίπεδα κατοικιών ή ακόμα και υπογείως, σε αρκετά επίπεδα κάτω από το έδαφος. Επίσης, ένα χαρακτηριστικό των μεγαλουπόλεων στην ε.φ. είναι η ανάπτυξη δύο παράλληλων κόσμων. Του πολυτελούς πάνω κόσμου και του ζοφερού κάτω (ή υπόγειου) κόσμου. Ή του κόσμου "εντός των τειχών" και αυτών που μπορούν να απολαύσουν τα τελευταία φυσικά τοπία, μέρη πλέον φυλασσόμενα και απροσπέλαστα από την αδιάκριτη ματιά των πολλών και φυσικά μακριά από τις μολυσμένες, ψυχρές, χαοτικές μεγαλουπόλεις.

Φυσικά, η δυστοπία δεν αποτέλεσε την μοναδική επιλογή των δημιουργών επιστημονικής φαντασίας. Κατά καιρούς, παρουσιάστηκαν συγχρονες κοινωνίες, με επιβλητικές αστικές μεγαλουπόλεις, και με χαρακτηριστικό τους, την εξάλειψη προβλημάτων με την βοήθεια της τεχνολογίας. Όλα αυτά φιλοξένηθηκαν στις σελίδες των βιβλίων ή αποτυπώθηκαν στο πανί της μεγάλης οθόνης. Οι προσδοκίες των δημιουργών, για περισσότερο από 100 χρόνια, αποδώθηκαν με τέτοιο τρόπο που αντανακλούσαν την βαθύτερη επιθυμία μιας ουτοπίας για την ανθρωπότητα που έρχεται. Αποτύπωναν την ιδεατή μελλοντική κοινωνία, στην οποία, θα επιθυμούσαν να ζήσουν οι ίδιοι, τα παιδιά τους και τα παιδιά των παιδιών τους. Αποτύπωσαν την λαχτάρα, για έναν τεχνολογικό μελλοντικό κόσμο που θα μπορούσε να προσφέρει στους ανθρώπους, όσα δεν μπόρεσε να τους προσφέρει μέχρι εκείνη την στιγμή (αναλόγως της εποχής του κάθε δημιουργού, η αποτύπωση του μέλλοντος και οι φιλοδοξίες από αυτό, διέφεραν δραστικά!). Ένα κόσμο στον οποίο, τα προβλήματα που μαστίζουν την σημερινή ανθρωπότητα (ασθένειες, μόλυνση, εγκληματικότητα, πείνα), θα αποτελούσαν μια παρένθεση στην ροή της παγκόσμιας ιστορίας και στην εξέλιξη της ανθρωπότητας.

Σίγουρα όμως, η ουτοπική μελλοντική μεγαλούπολη, δεν παρέχει κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο κοινό, μιας και όλα είναι ιδανικά δοσμένα. Αν και στο ξεκίνημα της, η φανταστική λογοτεχνία χαρακτηριζόταν από τις φιλοδοξίες των συγγραφέων, στην πορεία απέδειξε πως δεν είχε εκείνα τα χαρακτηριστικά της δυστοπικής κοινωνίας που συνθέτουν τις πολύπλοκες, αγωνιώδεις και γεμάτες ένταση και προβληματισμό ιστορίες επιστημονικής φαντασίας. Οι δυστοπικές κοινωνίες, απέδιδαν πάντοτε περισσότερα χαρακτηριστικά ανάπτυξης ιστοριών, αλλά και χαρακτήρων. Αποτελούσαν πρόσφορο έδαφος συγγραφικής ανάπτυξης και κινηματογραφικής δημιουργίας. Δεν μπορούμε να μην παραδεχθούμε ότι κατά διαστήματα, το μοτίβο αυτό, αποτέλεσε και ολίγον "μόδα", δίνοντας μας δημιουργίες απίστευτης καταστροφής. "Έπαιζε" πάντα με το μυαλό του κοινού, δημιουργώντας του απορίες και προβληματισμούς για την πορεία του ανθρωπίνου γένους στο μέλλον, τον φόβο μιας ενδεχόμενης καταστροφής, τις επιπτώσεις από την αλόγιστη χρήση της τεχνολογίας. Μια αγχοτική απόδοση στην εξέλιξη των μελλοντικών δομών της κοινωνίας, αλλά και κάθε έκφανσης της καθημερινότητας μας. Ο προβληματισμός των αναγνωστών/θεατών για ζητήματα που εγείρουν μέσα από την μυθοπλασία της ε.φ., οι φιλοσοφικές τοποθετήσεις, η ηθική που μεταβάλλεται στην πάροδο του χρόνου, η πολιτική, η θρησκεία, η οικολογία. Θέματα που αφορούν την ίδια την ύπαρξη μας. Είμαστε πραγματικά μόνοι μας σε αυτό τον κόσμο; Ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο και θα εξακολουθήσουν να τον απασχολούν και στο μέλλον.

Σήμερα, παρατηρούμε τον κόσμο να αλλάζει. Όλα τα προβλήματα που μαστίζουν την ανθρωπότητα και που αναφέρθηκαν παραπάνω, είναι σήμερα εδώ, ορατά και απειλητικά. Καθημερινώς ακούμε και διαβάζουμε για τις ανησυχίες, σχετικά με την πορεία του πλανήτη και της ανθρωπότητας. Ευφάνταστα σενάρια επιστημονικής αναζήτησης, εξερεύνησης του διαστήματος, ακόμα και μετοίκησης σε άλλους πλανήτες αποτελούν την ατζέντα των ανθρώπων που οραματίζονται το κοντινό μέλλον. Όπως κατά το παρελθόν η φαντασία κάποιων έγινε η πραγματικότητα κάποιων άλλων, έτσι και σήμερα, η γενιά μας θα γίνει κοινωνός συγκλονιστικών ανακαλύψεων και αλλαγών. Μερικές φορές όμως, κάποια πράγματα είναι καλό να παραμένουν για πάντα στην σφαίρα της φαντασίας, ώστε να μην αποτελέσουν ενδεχόμενο μιας ανεπιθύμητης επικείμενης πραγματικότητας. Μιας ίσως, ζοφερής πραγματικότητας. Άλλωστε, το παρελθόν δεν μπορεί να αλλάξει, αλλά το μέλλον βρίσκεται σίγουρα στα χέρια μας.